هليا آبادي
سینمای ما - يكي از وظايف دولت در عرصه فرهنگ نظارت است. نظارتي كه قانون بر عهده‌اش گذاشته و بايد آن را اجرا كند. آيين‌نامه‌ها و مصوبات پيش روي اجراكنندگان هستند تا كار آسان‌تر و شفاف‌تر شود و امنيت فراهم باشد. طي ساليان پس از انقلاب اين ارزيابي وجود داشته است، گاه سهل‌تر و گاه سخت‌تر. گاه اطمينان بوده و گاه عدم اعتماد. گاه كار نظارت با نظارت سينماگران همراه بوده و گاه مجريان و ضابطان از بيرون و درون بر كارشان و هنرشان نمره داده‌اند. هر گاه نيز خود سينماگران به توافقي رسيده‌اند، نيروها و ضابطان بيروني بر آنان اعمال نظر كرده‌اند. آيا به راستي زمان آن نرسيده است كه آنان، ساخته‌ها و هنرشان را باور كنيم و ايمان بياوريم. مروري كوتاه بر مجموعه‌اي از فيلم‌هايي داريم كه نتوانستند روي پرده بيايند و از سوي اداره نظارت و ارزشيابي مجوز نمايش بگيرند. در اين ميان بسيارند فيلم‌هايي كه پروانه ساخت دارند و مجوز نمايش ندارند و اين علا‌مت موضوع سوالا‌ت بسياري را مطرح مي‌كند. همان‌گونه كه بسياري مانده‌اند چگونه عليه سينماي ابتذال حرف مي‌زنيم، در حالي‌كه بسياري از فيلم‌هايي كه در اين چند سال روي پرده سينما مي‌آيند نمونه كامل اين نگاه است و نشان از حضور دوباره فيلمفارسي‌ها دارند و فيلم‌ها و فيلمنامه‌هاي كارگردانان بزرگ پشت در دريافت مجوزهاي بي‌شمار مانده‌اند. در اين مرور كوتاه سعي داريم چند فيلم مشهور را كه پشت درهاي مختلف مانده‌اند نام ببريم تا با يادآوري‌شان باور كنيم سينما نمرده است و شايد خانه سينما در هيات تنها صنف سينمايي بتواند كمكي به اكران آنها بكند. آن هم اين روزها كه مديرعاملش به حوزه مديريتي سينما آشنا است. مديرعاملي كه خود تاكيد دارد اگر هم با فيلمي‌از لحاظ مضمون و محتوا مشكل داشته باشد به دليل هميت صنفي در راه احقاق حق آن كمك خواهد كرد. اين دقيقا همان چيزهايي است كه مورد سوال است. جاي خانه سينما و فعاليت‌هاي صنفي‌اش كدام است. اين كمبود در حالي بيشتر به چشم مي‌خورد كه بسياري از فعاليت‌ها در بين سينماگران از راه آشنا بودن حل مي‌شود. سينماگران به‌خصوص در اين 3-2 سال اخير كه تعداد فيلم‌هاي توقيفي بيشتر شده است، انتظارات بيشتري از خانه سينما دارند. اگر هم خانه سينما در اين زمينه فعاليت كرده است كمتر نمود بيروني بوده و تنها از طريق همان رابطه‌ها بوده است.
آن سال‌ها
وزيراني كه از سال 58 تاكنون بر وزارتخانه‌اي كه سينما زيرمجموعه آن بود ، مديريت كردند ، انگشت‌شمار هستند. فيلم‌هاي مختلفي در اين سال‌ها توقيف شده‌اند. تمام كارگردانان مشهور از بهرام بيضايي، بهمن فرمان‌آرا، مسعود كيميايي، عباس كيارستمي‌تا كارگردانان نسل بعدي جعفر پناهي، تهمينه ميلا‌ني و حتي ابراهيم حاتمي‌كيا و نسل بعد از او كه البته با جسارت بيشتري عمل كرده‌اند و به سراغ موضوعات متفاوت رفته‌اند - محسن اميريوسفي و سامان سالور - همه فيلمي‌توقيفي دارند. در نيمه‌شب 25 اسفند سال 70 اولين جلسه هيات موسسان خانه سينما تشكيل شد و تا همين امروز گاه فعال و گاه بي‌رمق مسير خود را طي كرده است. مروري داريم بر فيلم‌هاي اين 16 سال.
دوره 1376 تا 1380
حاجي واشنگتن: حاجي واشنگتن (علي حاتمي) كه در سال 71 ساخته شد، به دليل چند صحنه كوتاه توقيف شد. در آن سال حجت‌الا‌سلا‌م خاتمي وزير ارشاد بود. اين فيلم زماني امكان اكران پيدا مي‌كند كه رئيس‌جمهوري نيز خاتمي است. فضا بازتر شده است. امكان اكران زندگي سفير ايران در آمريكا با حذف چند بخش فراهم مي‌شود تا يكي از فيلم‌هاي تلخ سينماي ايران بر پرده سينما نشان داده شود.
آدم برفي: داوود ميرباقري كارگردان فيلم آدم برفي آن را در سال 73 ساخت و در آذر 76 پس از روي كار آمدن دولت خاتمي توانست اكرانش كند. هرچند نسخه‌اي از فيلم با كيفيت نه‌چندان خوب روانه بازار قاچاق فيلم‌ها به صورت ويدئويي شده بود اما باز هم توانست ركورد فروش را بشكند. در اين فيلم براي اولين‌بار مردي - اكبرعبدي- در نقش زن حاضر مي‌شود. داستان درباره مهاجرت است و فيلم براساس كمدي و درام پيش مي‌رود. گونه‌هاي مختلف مهاجرت و سختي‌هايش در اين فيلم نشان داده شده است.
بانو : اين سوال همچنان باقي مانده است كه آيا داستان فيلم بانو (داريوش مهرجويي) باعث توقيف هفت ساله آن از 1370 تا مهر 77 شد يا موهاي بيرون‌آمده بازيگر اول زن؛ بيتا فرهي. اين فيلم ماجراي دلسوزي زني اشرافي به خانواده باغبان همسايه و در اختيار قرار دادن خانه‌اش است. در پايان اين اعتماد با دزدي‌هاي پدرزن باغبان - عزت‌الله انتظامي- و حضور طولا‌ني آنها خدشه‌دار مي‌شود. ميهمانان با آمدن همسر بانو كه او را ترك كرده بود از خانه مي‌روند. اين فيلم مظلوم‌ترين فيلم مهرجويي است، نه جشنواره فجر و نه جشن خانه سينما آن را نديدند و منتقدان آن را بارها بي‌رحمانه نقد كردند.
دايره : جعفر پناهي هرچند فيلمش - دايره- در جشن سينماي ايران شايسته دريافت تنديس مي‌شود اما فيلمش امكان اكران پيدا نمي‌كند. فيلم از سوي مسوولا‌ن با صفات تلخ و سياه‌نما همراه مي‌شود؛ ماجراي زندگي 5 زن در يك سيكل معيوب و در شهر بزرگ تهران. البته همه سعي مي‌كنند خود را به نوعي با فضا تطبيق دهند و گرفتار لغزش نشوند. در اين ميان وضعيت آن 3 نفري كه تازه از زندان رها شدند سخت‌تر است. جعفر پناهي فيلم <طلا‌ي سرخ> را نيز دارد كه در دوره اصلا‌حات نيز مجوز اكران نمي‌گيرد.
دوره دوم؛ 84-80 فشار از بيرون
هنگامي كه براي دومين‌بار سيدمحمد خاتمي به رياست‌جمهوري انتخاب شد، فضا از بيرون براي سينماگران سخت شده بود. هرچند سينماگران به هم نزديك شده بودند اما فشارهاي بيرون از دولت بيشتر روي فيلم‌ها تمركز مي‌كرد. فيلم‌هايي با نگاه‌هاي متفاوت از فيلمسازان جوان و براي تجربه ساخته شده بود. راي باز(مهدي نوربخش)، راي مخفي و سكوت بين دو فكر( بابك پيامي)، سفر مردان خاكستري (اميرشهاب رضويان) و حتي سفره ايراني (كيانوش عياري) ساخته شده‌اند و حتي در جشنواره‌ها به نمايش درآمدند. اما هنوز اكران نشده‌اند. اين تناقض به دليل فشارهاي بيرون از سينما است. در اين چهار سال فيلم‌هايي به درخواست تهيه‌كننده زودتر از پرده پايين آورده مي‌شود و سينماگراني از جمله تهمينه ميلا‌ني يا هنرمنداني ديگر بازداشت مي‌شوند. به اينها دستگيري شبانه اعضاي هيات‌مديره خانه سينما را بايد اضافه كرد. حضور احمد مسجدجامعي به‌عنوان وزير ارشاد و كسي كه نيروهاي مختلف نظام او را قبول داشتند امكان رايزني را بسيار فراهم كرده است.
در اين دوره كه با كناره‌گيري سيف‌الله داد از معاونت سينمايي همراه است، سياست‌هاي گشاده‌دستانه سينمايي اندكي بسته‌تر مي‌شود و با روي كار آمدن محمدمهدي حيدريان به‌عنوان معاون سينمايي سختگيري‌ها افزايش مي‌يابد. برخي از فيلم‌ها هم در سالهاي بعد به‌طور محدود اكران شدند تا برچسب فيلم‌هاي غيرجذابي را از آن خود كنند. برخي فيلم‌ها ساخته‌هاي سالهاي 83 و 84 هستند اما در يكي دو سال بعد اكران مي‌شوند . فيلم‌هايي مانند طبل بزرگ زير پاي چپ (يك فيلم ضدجنگ موفق.) برخي فيلم‌ها هم به علت داشتن برخي بازيگران با مشكل و حذف و اضافه روانه اكران شدند مانند فيلم‌هاي ازدواج به سبك ايراني (سعيد كنگراني)، سرود تولد (بهمن مفيد) و گرگ و ميش (بنيامين.) برخي فيلم‌هاي ديگر هم مانند نقاب (كاظم راست‌گفتار) اكران مي‌شوند و از طرف نمايندگان مجلس مورد اعتراض قرار مي‌گيرند. از فيلم‌هاي مهم توقيف شده در آن سال‌ها بايد از فيلم‌هاي زير نام برد كه در توقيف تعدادي از آنها از جمله خانه‌اي روي آب، مارمولك و به رنگ ارغوان وزارت ارشاد دخالتي ندارد و حتي تلاش مي‌كند كه از توقيف‌ها جلوگيري كند اما راه به جايي نمي‌برد.
باد ما را خواهد برد: از ساخت زير درختان زيتون تا طعم گيلا‌س و باد ما را خواهد برد 5 سال طول كشيد. عباس كيارستمي نخل طلا‌ي كن را براي طعم گيلا‌س دريافت كرده بود و اينك مشهورترين سينماگر ايران در خارج بود. فيلم باد ما را خواهد برد در جشنواره 78 نمايش داده مي‌شود، اما وقتي قرار است اكران شود به چند صحنه فيلم ايراد گرفته مي‌شود. اما انگار قضيه همان مفهوم كلي فيلم است. 5 سال بعد زمزمه‌اي پيچيده مي‌شود كه فيلم در طرح فيلم‌هاي فرهنگي اكران شود. اما كيارستمي راضي به حذف هفت دقيقه‌اي فيلم نمي‌شود. بعدتر مسجدجامعي وزير ارشاد وقت در مصاحبه‌اي از احتمال اشتباه بودن عدم صدور پروانه نمايش اين فيلم مي‌گويد. بعد از اكران محدود فيلم آ‌ب‌ث آفريقا، كيارستمي ديگر فيلمي را در ايران اكران نكرد اما از همه جمع‌هاي حتي 20-10 نفره هم كه براي تماشاي فيلمش جمع مي‌شدند استقبال مي‌كرد و هنگامي كه فيلم‌هايش به شبكه قاچاق كشور راه يافت آن را راهي براي برقراري ارتباط با مخاطب ايراني دانست.
خانه‌اي روي آب: در آخرين روزهاي سال 81 قرار است فيلم مورد توجه جشنواره آن سال - خانه‌اي روي آب - اكران شود. فيلم در سال 80 ساخته شده است اما خبر مي‌رسد نيروهاي قضايي اين اجازه را نمي‌دهند. دومين ساخته فرمان‌آرا پس از بازگشت به ايران درباره دكتر سفيدبخت است كه با مشكلا‌ت اخلا‌قي درگير مسائل پيچيده‌اي مي‌شود و سرانجام به‌وسيله كودك حافظ قرآن نجات روحي مي‌يابد اما توسط عده‌اي كشته مي‌شود.
طلا‌ي سرخ: فيلم ديگر جعفر پناهي كه توقيف شد و سرانجام از بازار سي‌دي قاچاق سر درآورد (طلا‌ي سرخ) است. فيلم ماجراي سرقت از يك طلا‌فروشي است كه دزدان ناخواسته درگير قتل مي‌شوند. دزدان اما گذشته‌اي دارند.
مارمولك: از ديگر فيلم‌هايي كه نه از سوي ارشاد بلكه از سوي قوه قضاييه و به سبب اعتراض‌هاي مردمي از پرده پايين آمد. فيلم <مارمولك> ساخته كمال تبريزي بود. فيلمي كه اگر بر پرده مي‌ماند در همان سال 83 ركورد فروش ميلياردي به‌جا مي‌گذاشت. فيلم درباره دزدي بود كه با جامه يك روحاني از زندان فرار مي‌كند. تهيه‌كننده و كارگردان فيلم در خانه سينما نشست مطبوعاتي برگزار مي‌كنند و برخي از ناگفته‌ها را به خبرنگاران مي‌گويند و خبر برداشتن فيلم را توسط خودشان اعلام مي‌كنند.
به رنگ ارغوان: چند روز مانده به جشنواره فيلم فجر خبر توقيف فيلم حاتمي‌كيا مي‌رسد. توقيفي كه همراه با نامه سرگشاده اين كارگردان است، تنها نسخه فيلم به وزارت اطلاعات داده مي‌شود تا نمايش فيلم ماجراي يك مامور اطلا‌عاتي و عشق او تا فراهم شدن يك فرصت مناسب به تعويق افتد.
خواب تلخ : فيلم دريافت‌كننده دوربين طلايي جشنواره كن سال 1383 اولين ساخته محسن اميريوسفي بارها تا مرحله اكران رفت و هر بار به دليل تفاوت سليقه بخشي از سينما امكانش فراهم نشد. فيلم درباره مرده‌شوري است كه مي‌خواهد با عزرائيل بجنگد.
5 و 10: اكنون 7 سال از آخرين اكران فيلم‌هاي كيارستمي در سينماها مي‌گذرد و ديگر همه عادت كرده‌اند. فيلم 5 شايد نتواند براي مخاطب جذاب باشد و خود كارگردان علا‌قه‌اي به اكرانش نداشته باشد، اما فيلم متفاوت 10 درباره روانشناس زني است كه در ماشين با مريض‌هايش ملا‌قات مي‌كند و براي اكران بايد يك فردش حذف شود.
تفاوت ديدگاه آغاز مي‌شود
جشنواره فيلم 24 در حالي برگزار مي‌شود كه تعداد زيادي از كارگردانان با فيلم‌هايشان به جشنواره آمده‌اند اما در نهايت بسياري با دلسردي از آن برگشتند. اين جشنواره تا جشنواره آرماني دولت نهم فاصله بسيار داشت و اين مساله بارها مطرح شد. حتي وزير اعلام كرد نيمي از فيلم‌ها مورد تاييد ما نيست. در اين فضا برخي فيلم‌ها به نمايش درآمدند.
فيلم‌هايي در انتظار: دم صبح (حميد رحمانيان)، صبحي ديگر (ناصر رفايي)، شبانه (بنكدار و علي محمدي)، تردست (محمدعلي سجادي)، زمان مي‌ايستد (عليرضا اميني)، كارگران مشغول كارند و آبادان (ماني حقيقي) در جشنواره‌هاي فجر نشان داده شده‌اند اما همچنان امكان اكران ندارند. مانند عصر جمعه (مونا زندي) كه چندين جايزه مهم نيز از جشنواره دريافت كرده اما براي اكران بايد تغييرات زيادي در آن داده مي‌شد.
يك شب: نيكي كريمي در اولين تجربه فيلمسازي‌اش به سراغ زندگي يك شب يك دختر جوان رفت. بايد زماني حدود 15-10 دقيقه از آن حذف شود تا امكان اكران بگيرد. او تلاش زيادي كرد و نامه سرگشاده‌اي به ارشاد نوشت.
سينماگران اينك با فصل جديدي از برخورد روبه‌رو بودند. آنان معتقد بودند در طول اين سال‌ها ديگر با خط قرمزها آشنا هستند و مي‌دانند كه چطور فيلم بسازند. از سوي ديگر كارگزاران فرهنگي ارشاد و رئيس‌جمهور نگاه ديگري داشتند. هيچ‌كس نمي‌داند كه چه‌طور فيلم‌هاي معروف به فيلمفارسي اينقدر راحت اجازه اكران مي‌گيرند و فيلم‌هاي ديگر نه. شايد جواب همان باشد كه اربابي مديركل نظارت و ارزشيابي در گفت‌وگويي عنوان كرده بود: <اينگونه فيلمسازان حاضر به هرگونه تغيير در فيلم براي اكران هستند.>
با همين رويكرد است كه فيلم‌هاي كارگرداناني همچون مهرجويي (سنتوري)، فرمان‌آرا (خاك آشنا) مجوز اكران نمي‌گيرد و به مسعود كيميايي هم پروانه ساخت فيلمنامه‌اي كه به آن علاقه دارد داده نمي‌شود.
آفسايد: سه‌گانه توقيفي جعفر پناهي با فيلم آفسايد كامل مي‌شود. او فيلم آفسايد را در سكوت خبري كامل و با دوربين ديجيتال درباره حضور دختران در مسابقه فوتبال تصوير كرد. همان مسابقه معروف ايران و بحرين كه ايران به جام جهاني راه يافت. فيلم در بخش ميهمان جشنواره نشان داده شد و با گرفتن خرس نقره‌اي برلين بيشتر مورد قبول واقع شد. اما با وجود آغاز تبليغات مجوز نمايش صادر نشد و در نهايت فيلم از سيستم قاچاق كشور سر درآورد.
سنتوري: در جشنواره فيلم فجر 85 توانست در روزهاي آخر نشان داده شود و در نتيجه بهرام رادان نيز سيمرغ بهترين بازيگر را دريافت كرد. بهترين فيلم تماشاگران پس از يك سال مجوز نمايش گرفت اما در 3 روز مانده به اكران در مرداد 86 توقيف و بايگاني شد. صنفي‌ترين برخورد درباره اين فيلم صورت گرفت البته نه در زمان توقيف، بلكه وقتي فيلم به سيستم قاچاق راه پيدا كرد و در مدتي كمي با زيرنويس انگليسي به سراسر ايران رسيد. بيشتر كانون‌هاي خانه سينما خواستار برخورد با اين مساله شدند. تهيه‌كنندگان فيلم به ديوان عدالت اداري شكايت كردند و قرار است خسارت‌هاي واردآمده به فيلم از محل بيت‌المال داده شود.
تسويه حساب: تهمينه ميلا‌ني در سال 85 فيلمي درباره 4 زن بزهكار مي‌سازد. زناني كه براي تسويه حساب با مردان، آنها را اسير كرده و بعد در مقابل پول آزاد مي‌كنند؛ زناني خطرناك و البته صدمه‌ديده. فيلم مجوز نمايش ندارد اما براي حضور در جشنواره 27 ارائه شده است. ميلا‌ني با استعفاي خود از داوري جشن خانه سينما به عدم حضور اين فيلم در جشن اعتراض كرد. البته اين كارش با واكنش صنفي همكارانش در كانون كارگردانان روبه‌رو شد.
خاك آشنا: ساخته چهارم بهمن فرمان‌آرا براي جوانان است. فيلم مطابق با پروانه ساخت و فيلمنامه مصوب ساخته شده است. اما براي حضور در جشنواره سال 86 بايد يك صحنه طولا‌ني از آن حذف شود. اين صحنه به گفته كارگردان براي فيلم ضروري است. فيلم به جشنواره راه پيدا نمي‌كند و اكنون نيز معلوم نيست مجوز نمايش دارد يا نه؟ هر چند اين فيلم 4 تنديس از جشن خانه سينما را دريافت كرد.
جزيره آهني: در سال 84 اين فيلم در جشنواره كن حاضر و با استقبال روبه‌رو شد. اما محمد رسول‌اف كارگردانش هنوز نتوانسته مجوز نمايش فيلم خود را دريافت كند. ماجراهاي فيلم در يك كشتي مي‌گذرد.
صبح روز بعد: فيلم دوم نيكي كريمي در مقام كارگردان كه چند صحنه حذفي دارد. او منتظر اكران فيلم اولش <يك شب> است.
آتشكار: فيلم دوم محسن اميريوسفي با رعايت تمام ضوابط مورد نظر ارشاد ساخته و آماده نمايش شد. اما اين فيلم نيز در ارديبهشت ماه و چند روز مانده به اكران به بايگاني رفت. قرار است با برخي تغييرات به جشنواره 27 عرضه شود.
نسل جادويي: ساخته ديگري از ايرج كريمي هنوز نتوانسته براي اكران مجوز بگيرد البته اين فيلم به جشنواره‌ها هم راه پيدا نكرده است.
ستاره مي‌شود: اعتراضي صنفي شامل فيلم <ستاره مي‌شود> شده است. اين فيلم اولين قسمت از سه‌گانه جيراني و درباره روش نادرست ستاره شدن يك دختر عشق سينما است. اين فيلم با اعتراض تهيه‌كنندگان روبه‌رو شد و در حالي كه تابلوهاي تبليغاتي‌اش براي اكران در سراسر شهر قرار داشت، قسمت دوم آن، ستاره است اكران شد.
ماه‌وش: كارگردان فيلم محمد درمنش كه بيش از 15 سال از مديران دولتي سينما بود از سمت خود استعفا داد. اين فيلم به همين دليل نتوانست در جشن خانه سينما شركت كند. اما اكنون پروانه نمايش دارد و بين شركت در جشنواره و اكران مردد است.
نيوه مانگ: آخرين فيلم بهمن قبادي و برگزيده جشنواره‌هاي مختلف جهاني به دليل آنچه تشويق كردها به جدايي عنوان مي‌شود امكان اكران نگرفت. بعدتر كه فيلم به شبكه قاچاق راه پيدا كرد بسياري اين فيلم را ضعيف‌ترين اثر قبادي دانستند كه عدم اكرانش باعث حفظ آبرويش شده است. البته در مقابل بايد پرسيد كه اين همه جواز به فيلم آيا فقط به خاطر صحنه‌هاي بكر طبيعت و تزئيني آن داده شده است؟
آنجا: عبدالرضا كاهاني
ترانه تنهايي تهران: سامان سالور
كتاب قانون (مازيار ميري) و صد سال به اين سال‌ها (سامان مقدم:) دو فيلمي كه نتوانستند در جشنواره 26 نشان داده شوند اما در جشن خانه سينما نامزد جوايز مختلف بودند. كتاب قانون قرار است برخي پلا‌ن‌هايش دوباره فيلمبرداري شود تا روانه اكران 88 شود.
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=link}
