دانلود

سینمای ما - 

یحیی نطنزی:  سینمای آمریکا اخیراً علاقه زیادی به ایران و ایرانیان پیدا کرده‌ است و هر چند وقت یک‌بار به طریقی پای نشانه‌ها، فرهنگ و ساکنین این کشور آسیایی را به فیلم‌های خود باز می‌کند. ظاهراً بعد از ساکنین کشورهای آسیای شرقی و اعراب متمول مقیم خاورمیانه نوبت به ایران رسیده تا نقش چاشنی فیلم‌های هالیوودی را بازی کند و گهگاه در فیلم‌های متعلق به جریان اصلی هالیوود ایفاگر نقشی کلیدی یا حاشیه‌ای شود. اما این نقش‌ها به دلایل سیاسی و اجتماعی اغلب تصویر نادرستی از ایران نشان می‌دهند و عموماً زمینه‌ساز اعتراضات بی‌نتیجه‌ای هم می‌شوند که تاکنون ثمری نداشته‌. هنوز تب و تاب فیلم «کشتی‌گیر» به کارگردانی دارن آرنوفسکی فروکش نکرده که فیلم «مرد بله‌گو / Yes Man» به کارگردانی پیتز رید به دلیل نحوه به تصویر کشیدن زن ایرانی سر و صدایی به‌پا کرده و ایرانیان و ایران‌دوستان را به عکس‌العمل واداشته است.

«کشتی‌گیر» به دلیل اعتبار کارگردانش، کسب جایزه «شیر طلایی» در جشنواره فیلم ونیز و نامزدی در «گلدن گلوب» جنجال رسانه‌ای فراگیرتری به راه انداخت و سمت و سوی اخبار و گزارش‌ها را به خود معطوف کرد. «کشتی‌گیر» که در شانزدهم ژانویه 2009 به صورت گسترده اکران شد داستان کشتی‌گیر بازنشسته‌ای را تعریف می‌کند که به دلایلی بیست سال خانه‌نشینی را کنار می‌گذارد و به صحنه مبارزه بازمی‌گردد. به گزارش گاردین میکی رورک در صحنه‌ای از این فیلم برای تضعیف روحیه حریف، میله‌ای که پرچم ایران به آن متصل شده را با زانوی خود می‌شکند تا نهایت خشم خود را به حریفش نشان دهد. به علاوه حریف رورک در فیلم شخصیتی با نام «آیت‌الله» است که در طراحی لباسش از پرچم ایران وام گرفته و حرف «الف» (ابتدای کلمه الله) هم بر روی آن به چشم می‌خورد. نمایش «چشمه» فیلم قبلی آرنوفسکی در سلسله برنامه‌های کانون فیلم معناگرای بنیاد سینمایی فارابی باعث شد موج اعتراضات به «کشتی‌گیر» وارد فاز جدیدی شود و نهادهایی همچون «هیئت اسلامی هنرمندان» علیه کانون فیلم معناگرا موضع بگیرند.

«کشتی‌گیر» یک درام ورزشی بود اما «مرد بله‌گو» یک کمدی مفرح است و داستان مردی با بازی جیم کری را تعریف می‌کند که با بله گفتن به همه‌چیز و همه‌کس با اتفاقات جالب و جذابی مواجه می‌‌شود. عمده اعتراضات به این فیلم حول محور داستان فرعی آشنایی جیم کری با زنی ایرانی به نام فرانوش دور می‌زند. در خلاصه داستان فیلم ذکر شده است که جیم کری در یکی از صحنه‌های فیلم ایمیلی ناخواسته از یک سایت همسریابی ایرانی دریافت می‌کند و از این طریق با شخصیت ساده، کودن و کمی بی‌قید و بند فرانوش آشنا می‌شود. حجاب خاص فرانوش یکی از جاذبه‌های کمیکی است که برای شخصیت وی در نظر گرفته شده و ظاهراً فیلمنامه‌نویس و فیلمساز برای خلق صحنه‌های خنده‌دار به قدر کفایت بر روی آن مانور داده‌اند. «مرد بله‌گو» از کتابی به قلم دنی والاس یکی از طنزپردازان مشهور بریتانیایی اقتباس شده است و سرمایه‌گزار فیلم شرکتی نیست جز «برادران وارنر» که سال 2007 فیلم «300» را روانه سینماها کرده بود.

اشاره به ایران و ایرانیان در فیلم‌های هالیوودی امر تازه‌ای نیست و در سالیان دور هم قابل ردیابی است. در سینمای کلاسیک و حتی در دهه 1960 ایران کشوری آسیاسی معرفی می‌‌شد که امپراتوری عظیمی داشته است و فرش‌های دستباف و سوغاتی‌های دست‌ساز خوش نقش و نگاری دارد. به عنوان مثال جیمز کگنی در فیلم «یک دو سه» به کارگردانی بیلی وایلدر در لابه‌لای دیالوگ‌های خود و در کنار فهرست کردن اجناس شناخته شده کشورهای جهان به فرش ایرانی هم گریز می‌زند و آن را به‌عنوان نماد ایران معرفی می‌کند. اما از سال 1991 و نمایش فیلم «بدون دخترم هرگز» نحوه به تصویر کشیدن ایران در سینمای جهان وارد مرحله جدیدی شد. فیلم برایان گیلبرت که هنوز هم به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار ضد ایرانی شناخته می‌شود در زمان خود جنجال فراگیری به خصوص در میان ایرانیان مسلمانان ساکن اروپا به راه انداخت. گرچه سازندگان «بدون دخترم هرگز» مدعی شدند فیلم را بر اساس داستانی واقعی به قلم بتی محمودی و ویلیام هافر ساخته‌‌اند اما ساختار تبلیغاتی و سیاسی آن به قدری اغراق شده و تصنعی بود که مانع هرگونه بحث و استدلال منطقی می‌شد. با این حال «بدون دخترم هرگز» قبل از تولید فیلم‌هایی همچون «300» یکه‌تاز فیلم‌های ضد ایرانی در سینمای جهان بود و به همین دلیل معدود فیلم‌های دیگری که به ایران اشاره داشتند هرگز دیده نشدند.



اما از اواخر دهه 1990 و شروع هزاره جدید آرام آرام نمود ایران در سینمای جهان شکل دیگری به خود گرفت. آغازگر این جریان شاید «افشاگر» مایکل مان بود که در سال 1999 به نمایش درآمد و در همان آغاز فیلم با پخش تصاویری از امام خمینی در بافت شهری لبنان استفاده متفاوتی از عناصر مرتبط با ایران را تجربه کرد. در سال 2001 فیلم دیگری با نام «آمریکای خیلی زیبا» به کارگردانی بابک شکریان تولید شد که داستان ایرانیان مهاجر را در بستر جامعه آمریکا به تصویر می‌کشید. رویکرد سطحی «آمریکای خیلی زیبا» در کنار فیلمنامه فاقد انسجام و پرداخت نه‌چندان حرفه‌ای‌اش مانع عرض‌اندام فیلم در رسانه‌ها شد. به علاوه فیلم ربط چندانی به ایرانیان ساکن ایران نداشت و ماجرای مهاجران دور از وطن را روایت می‌کرد.

اما حملات یازده سپتامبر و توجه فزاینده به کشورهای مسلمان خاورمیانه، ایران را هم در کنار عراق و افغانستان در کانون توجه قرار داد تا جایی که در فاصله سال‌ 2001 تا 2008 قریب به 10 فیلم سینمایی با اشاره ایران و عناصر ایرانی تولید و اکران شد. «خانه‌ای از شن و مه / 2003» به کارگردانی ودیم پرلمن یکی از این فیلم‌ها بود که مانند «آمریکای خیلی زیبا» مسئله مهاجران ایرانی را دستمایه خود قرار داد اما نسبت به آن فیلم ساختاری منسجم‌تر و استادانه‌تر داشت. «خانه‌ای از شن و مه» با بازی بن کینگزلی در نقش یک نظامی خانواده‌دوست ایرانی که با وقوع انقلاب به آمریکا مهاجرت کرده است تصویر جدیدی از ایرانیان را به جهانیان شناساند که تا آن زمان مهجور واقع شده بود. در این فیلم ایرانیان مانند دیگر آسیایی‌های مهاجر، کلونی مختص به خود را در آمریکا ایجاد کرده‌اند و در عین حفظ آداب و رسوم بومی خود سعی می‌کنند با تبعات زندگی در کشوری بیگانه هم کنار بیایند. نامزد شدن شهره آغداشلو بازیگر ایرانی «خانه‌ای از شن و مه» در مراسم اسکار توجه مضاعفی را به این فیلم جلب کرد.



در سال 2004 پل هگیس و اولیور استون با دو فیلم «تصادف» و «اسکندر» باز هم به ایرانیان گریز زدند. در «تصادف» خانواده‌ای ایرانی در کنار دیگر خانواده‌های مهاجر ساکن در آمریکا با مشکلات خاص دست و پنجه نرم می‌کند. در کل فیلم تصویری که از ایرانیان ارائه می‌داد فاقد نوآوری بود و در مقایسه با «خانه‌ای از شن و مه» حرف جدیدی برای گفتن نداشت. از سوی دیگر «اسکندر» به دلیل تصویر نادرستی که از سپاهیان ایران باستان و زنان ایرانی به نمایش گذاشت مورد هجمه فارسی‌زبانان قرار گرفت. دلخوری زرتشتیان را هم نباید فراموش کرد که نسبت به استفاده نادرست از نمادهای آئین‌شان در این فیلم معترض شدند و موج مخالف نه‌چندان فراگیری به راه انداختند.

«سیریانا» در سال 2005 روند توجه به ایران را ادامه داد و با سکانس آغازین خود در لوکیشن تهران تصویری کاملاً متفاوت از ایرانیان به نمایش گذاشت. ایرانیانی که در سکانس آغازین فیلم در کنار جرج کلونی به سر می‌برند، شخصیت‌هایی کاملاً متفاوت هستند که مشابهی در فیلم‌های سابق نداشته‌اند. حضور کلونی در لوکیشن جعلی تهران و فارسی صحبت کردن وی از جذابیت‌های این فیلم بود که انتقاد چندانی برنینگیخت.

اما اکران «300» در سال 2006 درست مانند «بدون دخترم هرگز» تبدیل به نقطه عطفی در این روند شد. درنده‌خویی و وحشی‌گری ایرانیان در این فیلم با اعتراضات وسیعی مواجه شد و کار به جایی رسید که مقامات رسمی جمهوری اسلامی ایران هم علیه فیلم موضع‌گیری کردند. مقالات و یادداشت‌های متعددی در تخطئه این فیلم نوشته و حتی اخباری مبنی بر تولید فیلمی‌هایی در پاسخ به «300» با حضور افرادی مثل بهرام بیضایی و ابراهیم حاتمی‌کیا به گوش رسید که اولی تکذیب شد و دومی در سکوت خبری باقی ماند.

چهار فیلم «کشتی‌گیر»، «مرد بله‌گو»، «مجموعه دروغ‌ها» و «سنگسار ثریا میم» که همگی در سال 2008 تولید شدند نشان می‌دهد حضور ایران در سینمای آمریکا و کلاً جهان روند فزاینده‌ای یافته است. از فیلم «پرسپولیس» به کارگردانی مرجان ساتراپی هم نباید غافل شد که مشابه «سنگسار ثریا میم» به دلیل حضور در جشنواره‌های جهانی شهرت و اعتبار قابل توجهی یافت.

مرور تاریخ مشخص می‌کند نحوه به تصویر کشیده شدن ایران و ایرانیان در سینمای سایر کشور‌ها ارتباط نزدیکی با معادلات سیاسی و اجتماعی دولت‌ها با یکدیگر دارد. فارغ از غرض‌ورزی‌های آگاهانه، روابط دیپلماتیک کشورها با یکدیگر بر موضع‌گیری و تصمیم‌گیری سران شرکت‌های فیلمسازی تأثیرگذار بوده و خواسته یا ناخواسته آنها را به سمت تولید فیلم‌هایی همچون «300» و یا «کشتی‌گیر» سوق داده است؛ فیلم‌هایی که صرفاً با موجی از بیانیه‌های اعتراض‌آمیز و خطابه‌های آتشین همراه می‌شوند که نتیجه‌ای جز جلب توجه بیشتر به آن فیلم‌ها ندارد.

پویان عسگری:‌1) حرف بی‌ربطی نیست اگر دهه اول هزاره سوم را «سنگدل‌ترین» دهه زندگی بشر در صد سال اخیر بدانیم. در روزهایی که جامعه جهانی، تازه داشت با ملزومات زندگی در دهه جدید آشنا می‌شد و به شرایط آن خو می‌گرفت، در روزهایی که شادی ورود به هزاره جدید هنوز در دل و مغز آدمیان معاصر به حیات خود ادامه می‌داد و در روزهایی که رویای تحقق یافتن دهکده جهانی جدی‌تر از هر وقت دیگری داشت تبدیل به واقعیت می‌شد، واقعیت بی‌رحم دیگری همه دنیا را در بهتی باورنکردنی فرو برد. ساعت 8:46 دقیقه روز سه شنبه 11 سپتامبر 2001 بود که زندگی انسان معاصر وارد فاز دیگری شد.

2) طبیعی بود که فاجعه 11 سپتامبر همه‌چیز را تحت‌تأثیر خود قرار دهد. و سینما به‌عنوان مهم‌ترین هنر / رسانه زندگی معاصر، این تأثیر را به‌شکل‌های مختلف در دل خود بازتاب داد. فانتزی اواخر دهه نود سینمای هالیوود تبدیل به یأس و بدبینی‌ای شد که کوچک و بزرگ نمی‌شناخت. فیلم تبلیغاتی، فیلم جریان اصلی، فیلم تجربی/ هنری و بلاک‌باستر تابستانی «شوالیه تاریکی»، همه و همه در این هفت سال تحت‌تأثیر این یأس و سرخوردگی ساخته شدند. سینمای آمریکا بیشتر از هر وقت دیگری توجه خود را معطوف به منطقه ناامن خاورمیانه کرد و انبوهی فیلم در دل جریان اصلی سینمای آمریکا با عنایت به استراتژیک‌ترین منطقه دنیا ساخته شد. بیشتر از هر وقت دیگری کلام و لهجه عربی در فیلم‌ها شنیده شد و بیشتر از هر وقت دیگری فیلم‌های جریان اصلی سینمای آمریکا کارکردی شعاری و غیرواقعی پیدا کرد.

3) توجه سینمای آمریکا به ایران و بازتاب دادن خلق‌وخو و شرایط فرهنگی این پیچیده‌ترین کشور منطقه اتفاق تازه‌ای نیست. زمان جرج بوش پدر، در اوج میلیتاریسم و در بحبوحه جنگ خلیج بود که فیلم فوق احمقانه «بدون دخترم هرگز» (برایان گیلبرت) ساخته شد. فیلمی که ایرانیانش این‌قدر عقب‌افتاده و احمق بودند که در خیابان با گوسفندهای سرگردان مشکلی نداشتند و سر سفره به همراه غذای‌شان علف می‌خوردند. ایرانیان فیلم اینقدر وحشی و درنده‌خو بودند که به‌خاطر ساده‌ترین چیزها، زن ساده‌دل آمریکایی را تهدید می‌کردند و کتک می‌زدند. البته که دنیا هیچ‌وقت به فیلم جعلی گیلبرت توجه نکرد و این فیلم دست‌راستی (به معنای جمهوری‌خواه‌اش) زودتر از وقتی که سازندگانش برای آن نقشه کشیده بودند، از ذهن‌ها فرار کرد و تبدیل به فراموشی شد.

4) زمان جرج بوش پسر، اما تاریخ دوباره تکرار شد. مثل هر وقت دیگری که یک جمهوری‌خواه بر مسند ریاست‌جمهوری آمریکا نشسته، سینما تبدیل به ابزاری برای ارعاب و تهدید شد. طبیعی بود که میلیتاریسم احماقانه بوشِ پسر درباره ایران به شیوه عراق و افغانستان جواب ندهد. پس سینما بهترین سلاح شد برای نشان دادن این موقعیت برای جهانیان، که ایران کشور خطرناکی است که ایرانیان بویی از تمدن و فرهنگ نبرده‌اند. شروع این جریان با فیلم بدقواره و شلخته «اسکندر» (الیور استون) بود که به‌راحتی تاریخ را جعل می‌کرد و ایرانیان را یک مشت دماغ‌گنده راحت‌طلب عیاش نشان می‌داد. اما مواجهه هالیوود با ایران به اسکندر ختم نشد. سینمای آمریکا به خود اجازه داد که به شکل وقیح‌تری با تمدن آریایی برخورد کند و به‌زعم خود، با فیلم «300» (زاک اسنایدر) آن را لگدمال کند. ولی فیلم اسنایدر هم در خاطر کسی نماند. اگر حجمه وسیع اعتراضات ایرانیان سراسر دنیا نبود، که اصلاً این فیلم فانتزی مجعول در زمان اکرانش توجهی را برنمی‌انگیخت و تبدیل به پدیده‌ای پوشالی نمی‌شد.

5) دقیقاً هشت روز دیگر جرج بوش پسر جای خود را به باراک حسین اوباما می‌دهد. رئیس‌جمهور تازه با شعار تغییر آمده است. تغییر هم برای زندگی آمریکایی‌ها و هم برای زندگی سایر جوامع بشری. حکومت هشت ساله یک جمهوری‌خواه به پایان می‌رسد و انتظار می‌رود که سینمای آمریکا ماهیت ابزاری و شعاری خود در تصویر کردن منطقه آشوب‌زده خاورمیانه را از دست بدهد یا حداقل تا مقدار زیادی آن را کمرنگ کند. انتظار می‌رود در شرایط جدید، همه‌چیز واقعی و آن‌طور که هست بازتاب داده شود. هرچه نباشد سینمای آمریکا یک تصویر واقعی از زندگی ایرانیان امروز، به تمدن آریایی بدهکار است و در زمانه تغییر می‌تواند هرچه زودتر آن را عملی کند.

6) شاید سه‌شنبه 20 ژانویه 2009 بتواند خاطره سه‌شنبه 11 سپتامبر 2001 را تبدیل به فراموشی کند. شاید...