دانلود

به مناسبت سالروز درگذشت علی حاتمی؛ شاعر سینمای ما

سينماي ما - "علی حاتمی"، کارگردان شاعرانه های سینمای ایران، 10 سال پیش، در چنین روزی، روی در نقاب خاک کشید.
علی حاتمی در سال 1323 در تهران متولد شد. در اواخر دوره متوسطه به اداره هنرهای دراماتیک رفت و کلاس های این نمایشنامه نویسی اداره را با موفقیت پشت سر گذاشت. این اداره که در آن زمان به عنوان مهمترین محمل تربیت علمی اهالی تئاتر در کشور فعالیت می کرد، چند سال بعد به دانشکده هنرهای دراماتیک تغییر نام داد و حاتمی به این دانشکده راه یافت و در رشته تئاتر مقطع کارشناسی از آن دانش آموخته شد.وی فعالیت حرفه ای در زمینه هنر را از نخستین سال تحصیلش در دانشگاه آغاز کرد و نخستین نمایشنامه ای که نوشت " دیب " نام گرفت. نگارش این متن نمایشی، شروعی برای فعالیت های حاتمی در زمینه ادب و هنر فلکلور و سنتی کشورمان و احیای قصه هایی قدیمی با رویکرد های امروزی و افزایش شاخ و برگ دراماتیک بود. او بعدها این نمایش را بر صحنه برد. حاتمی پس از این اثر، نمایشنامه هایی دیگری همانند خاتون خورشیدباف، آدم و حوا، حسن کچل و چهل گیس، قصه حریر و مرد ماهیگیر، شهر آفتاب و مهتاب و ساتن را نگارش درآورد و به شکل های مختلف آن را بر صحنه نمایش آورد که در زمان خود مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. این نوع نگارش نمایشنامه پس از مدتی تبدیل به یک نوع تکنیک و سنت نمایشنامه نویسی و اجرای تئاتر شد. نوع کلام، دیالوگ نویسی، قصه پردازی، توجه به سنت های نمایشی و داستان گویی سنتی ایران، توجه به آداب و رسوم و اشعار فلکلوریک، بیان صفات خوب و فراگیر انسانی که در گذشته از قوت و اهمیت بیشتری برخوردار بوده است، مجموعه ویژگی هایی را فراهم می آورد که شیوه خاصی از ارایه دراماتیک و نمایشی قصه های ایرانی را در پی داشت و به وسیله این هنرمند پایه ریزی شد.
علی حاتمی پس از مدتی کار تئاتر را رها کرد و با اتمام تحصیل به تلویزیون روی آورد. در آن زمان برنامه سازی در تلویزیون چندان باب نبود و اجرای تله تئاتر و نمایش فیلم های سینمایی خارجی بیشترین حجم برنامه های شبکه های آن دوره را به خود اختصاص می داد. حاتمی به سراغ ساخت فیلم های تبلیغاتی رفت. از همین دوران او تجربه استفاده از زبانی آهنگین ( ریتمیک ) و به کارگیری همزمان شعر و موسیقی را تجربه کرد. البته طی این مدت متن یک فیلم کوتاه با عنوان " حماسه عشقی شب جمعه " را به نگارش درآورد که کارگردانی آن را هژیر داریوش برعهده داشت. وی پس از مدتی فعالیت رسمی خود با تلویزیون را آغاز کرد. نخستین مجموعه تلویزیونی که علی حاتمی به عنوان مولف به تولید آن دست زد، سریال " جنگل " در سال 1347 بود. حاتمی متن این مجموعه تلویزیونی را به نگارش درآورد و یکی از نقش های اصلی سریال را نیز بر عهده گرفت. این سریال از مضمونی کودکانه برخوردار بود.
حضور در تلویزیون حاتمی را اغنا نکرد و این هنرمند خیلی زود به سمت تولید فیلم های سینمایی سوق پیدا کرد. آشنایی او با علی عباسی که یکی از تهیه کنندگان شناخته شده آن زمان و علاقمند به فرهنگ ایرانی بود، شرایطی را فراهم آورد تا نخستین تجربه سینمایی علی حاتمی در سال 1349 به عنوان نویسنده و کارگردان با فیلم " حسن کچل " شکل بگیرد. حاتمی فیلمنامه این اثر را از روی یکی از نمایشنامه های خودش با عنوان " حسن کچل و چهل گیس" اقتباس کرده بود و با تغییراتی به شکل یک فیلمنامه کامل درآورد.
" حسن کچل " نخستین فیلم موزیکال سینمای ایران به مفهوم واقعی به شمار می رود. چون در آن زمان چند فیلم به تقلید از آثار کلاسیک غربی در سینمای ایران ساخته شد. اما این آثار از کیفیت بسیار پایینی برخوردار بودند و کپی برداری از آثار غربی به شمار می رفتند و حرفی برای گفتن نداشتند. در حالی که " حسن کچل " از قصه و پرداختی کاملا" ایرانی برخوردار بود و حاتمی به وسیله این فیلم دلبستگی اش به داستان های ایرانی و مهارتش در روایت قصه های کهن در قالب امروزی را نمایان ساخت. حاتمی در جایی راجع به این فیلم گفته بود: " ... مثلا" ممکن است که یک نفر در خانه آدم باشد و قصه بگوید مثل یک مادر بزرگ... یعنی به طور کلی خط مشی هر کس در کودکیش معلوم می شود. این موضوع در مورد من بیشتر صدق می کند. چون من در کارم دنبال قصه های قدیمی می روم و قصه، آدم را خود به خود به دنیای با صفای کودکی می برد. " البته این فیلم بیشتر بر کلام استوار بود و سطح کیفی تصویرسازی سینمایی آن چندان درخور توجهی نبود. هر چند که نوآوری و کلام شیرین و روان فیلم، ارایه یک فیلم موزیکال ایرانی و تفاوت حال و هوای فیلم با عموم ساخته های سینمایی آن زمان، فیلم را با فروش خوبی مواجه ساخت و منتقدین هم به این فیلم نظر خوبی داشتند. " حسن کچل " جایزه بهترین فیلمنامه در نخستین جشنواره فیلم های ایرانی وزارت فرهنگ و هنر و جایزه دوم بهترین فیلم سال جشنواره سپاس در سال 1350 را به خود اختصاص داد.
علی حاتمی با فاصله کوتاهی از ساخت فیلم نخست خود دست به تولید فیلم سینمایی " طوقی " به عنوان دومین ساخته سینمایی اش زد که در سال 1349 بر پرده سینماها قرار گرفت. او در این فیلم نگارش فیلمنامه، ساخت تیتراژ و طراحی صحنه و لباس را به همراه کارگردانی برعهده داشت. این فیلم در مدت زمان کوتاهی از فیلم " قیصر " تولید و اکران شد و از عوامل تولید همان فیلم شامل بازیگران، فیلمبردار ( مازیار پرتو) و آهنگساز ( اسفندیار منفرد زاده ) استفاده کرد. " طوقی " در نخستین هفته اکران عمومی اش، رکورد فروش تمامی فیلم های پیش از خود را شکست. اما ویژگی منحصر به فرد این فیلم که از مضمونی جاهلی و مطابق با اصول فیلمفارسی برخوردار بود و این خصوصیت آن را از تمامی فیلمفارسی های زمان خود متمایز می کرد، داستان زیبا و بکر حاتمی بود که داستان عشقی جسورانه و بد فرجام را مطرح می کرد و اساس داستان از قصه های محلی کاشان گرفته شده بود. همچنین فضا سازی استادانه علی حاتمی که از تمامی فیلم های آن زمان برتر بود، در کنار به کارگیری ظرافت های شیرین در گفت و گو نویسی، ایجاد گره ها و تعلیق های داستان که به خاطر مخفی کردن یک عشق پاک به وجود آمده بود و به وسیله مادر نابینای شخصیت اصلی داستان ( آ سید مرتضی ) لو رفت، داستان را از پیچیدگی ها و زیبایی های خاصی برخوردار ساخته بود.
از طرف دیگر، فیلم علی حاتمی نخستین اثری بود که در یک شهرستان کویری و به طور مشخص در کاشان فیلمبرداری شده بود. استفاده ابتکاری و خلاقانه حاتمی از معماری سنتی و کوچه های زیبا و تصاویر استفاده نشده کاشان و خانه ای که با شیوه معماری سنتی ایرانی ساخته شده بود، زیبایی بصری خاصی به داستان می داد. این تصاویر به اندازه ای از نظر سینماگران زیبا بود که پس از آن فیلم های زیادی در اصفهان، یزد، کاشان و سایر شهرهای حاشیه کویر ساخته شد. حاتمی در این فیلم به مراسم کهن و مذهبی قالی شویان در مشهد اردهال ( اطراف کاشان ) نیز اشاره می کند که البته در آن زمان زیر تیغ سانسور قرار می گیرد و حتی کلمه مشهد اردهال از دیالوگ بازیگران حذف می شود. پرویز دوایی در قالب نقدی که برای این فیلم در یکی از مجلات سینمایی آن زمان نوشته بود، می آورد: " ... فرو رفتن یک دختر به جلد یک کبوتر از آن افکار نازک و لطیف شاعرانه ای است که در قصه های قدیم ما سابقه بسیار داشته است. طوبی در قالب طوقی به زندگی خود ادامه می دهد. عشق آ سید مرتضی از طوقی به طوبی و باز هم به طوقی منتقل می شود... "
برخورداری نخستی ساخته های سینمایی این سینماگر از موفقیت تجاری و جلب نظر منتقدان شرایطی را فراهم آورد که ساخت سایر فیلم های او را تضمین کرد. پس از آن تهیه کنندگان زیادی به علی حاتمی رجوع کردند تا فیلم هایی بر اساس همان مضامین و استفاده از عناصری بسازد که تا آن روز به موفقیت آثار وی منجر شده بود. این روند و سبک خاص از سوی حاتمی ادامه یافت و او در سال 1350 فیلم سینمایی " بابا شمل " را روانه سینماها کرد. این فیلم هر چند که فضای کلی آثار او را در بر داشت، اما از موفقیت چندانی برخوردار نشد. زیرا ابهام های داستان و تا حدودی مشکلات مالی که آرام آرام بر سینمای ایران سایه می انداخت، در مجموع مانع از تولید فیلمی شاخص شد. با این حال علی حاتمی در سال 1351 سه فیلم را تولید و روانه سینماها کرد. " خواستگار " ، " ستارخان " و " قلندر " فیلم هایی بودند که بر اساس سبک و سیاق حاتمی ساخته شدند. اما خواستگار و قلندر نتوانستند با مخاطب ارتباط برقرار کنند. به این دلیل که کم و بیش از همان فرمول های رایج در فیلمفارسی بهره می بردند و قصه های کهن آنها به دلیل برخورداری از ریتمی کند و نداشتن جذابیت بصری لازم در گیشه شکست خوردند. فیلم سینمایی " ستارخان " هم با آنکه از داستان زندگی یکی از قهرمانان ملی ایران گرفته شده بود، اما به دلیل ضعف در امکانات و شرایط تولید و عدم انطباق صحنه های زد و خورد و درگیری و وفاداری به نسبت زیاد متن به تاریخ و دوری از عناصر دراماتیک جذابیت ساز، این فیلم را هم با موفقیت در گیشه و نظر منتقدان مواجه نساخت.
توفیق نیافتن این فیلم ها از یک طرف و افزایش مشکلات بخش خصوصی سینمای ایران از سوی دیگر، وضعیتی را به وجود آورد که علی حاتمی 5 سال پس از تولید آخرین ساخته اش دست به تولید یک اثر سینمایی بزند. فیلم سینمایی " سوته دلان " که در سال 1356 تولید و اکران شد و حاتمی علاوه بر کارگردانی، طراحی صحنه و لباس آن را نیز عهده دار بود. این فیلم در گیشه موفق عمل کرد اما منتقدان به او حمله کردند که در آثار این فیلمساز گذشته گرایی وجود دارد و او دچار نوعی کهنه پرستی است. حاتمی در جایی راجع به این فیلم گفته بود: " تعلق خاطر من به گذشته باعث شده که بیشتر درباره مسایل گذشته فیلم بسازم. من بیشتر به مسایلی می پردازم که شناختی از آن داشته باشم. "
این فیلم از ویژگی هایی برخوردار بود که اثر را در زمان خود شاخص می ساخت. یکی از این خصوصیات، کیفیت بسیار بالای چهره پردازی فیلم بود که به وسیله یکی از طراحان گریم ایتالیایی روی سر و صورت شخصیت اصلی داستان اعمال شد و در زمان خود 500 هزار تومان هزینه در برداشت که برای چهره پردازی مبلغ قابل توجهی به شمار می رفت. این فیلم یکی از زیبا ترین روایت های فیلمساز از عشق پاک و آسمانی به شمار می رود. چنان که در مقایسه با فیلم " طوقی " این اثر از داستان بهتری برخوردار است. حاتمی در این فیلم هم از دیالوگ های زیبا و روان و تک گویی های قابل تاملی بهره گرفت که به همین خاطر نظر مخاطبان خاص و عام را به خود معطوف ساخت. این فیلم موفق شد دیپلم افتخار با امتیاز مخصوص ششمن جشنواره جهانی فیلم تهران در سال 56 را از آن خود کند.
در سال 1356 تلویزیون ملی ایران پیشنهاد پروژه بزرگی را به علی حاتمی داد که بر اساس آن بازسازی از تهران قدیم انجام بدهد و بر اساس سیاست های آن زمان تلویزیون، با طرح مسایل سیاسی که به رسوایی و نشان دادن بی کفایتی حکومت قاجارها می انجامد، یک مجموعه تلویزیونی ماندگار خلق کند. حاتمی فیلمنامه ای طولانی با عنوان " هزار دستان " به نگارش درآورد که پس از مدتها بررسی مورد تایید قرار گرفت. اما حاتمی برای ساخت سریال خود نیاز به یک لوکیشن کامل و مجهز داشت تا تهران قدیم را خلق کند. به همین خاطر دست به کار طراحی و ساخت شهرک سینمایی شد. ساخت این شهرک گام های نخست را بر می داشت که در سال 1357 انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. پس از انقلاب این پروژه ادامه پیدا کرد و همزمان با تولید " هزار دستان " شهرک سینمایی هم کامل می شد. پس از حدود 8 سال این شهرک به اتمام رسید و سریال " هزار داستان " هم در حدود سال های 1365 از شبکه یک پخش شد.
کار روی شهرک سینمایی و ساخت این سریال مدتی حاتمی را از سینما دور کرد. تا اینکه در سال 1361 فیلم سینمایی " حاجی واشنگتن " را تولید کرد. این فیلم داستان مردی درباری در دوره رضا خان را تصویر می کرد که برای انجام یک ماموریت اداری و کسب تجربه و دانش راهی امریکا شد. اما مشکلات فراوان پیش روی این مامور قرار می گیرد و کار به جنون و آوارگی او منجر می شود. این فیلم در آن سالها از اکران عمومی باز ماند و طی سال های اخیر چند اکران بسیار محدود و مختصر داشت و به بایگانی سپرده شد. سال بعد از آن یعنی در سال 1362 حاتمی فیلم سینمایی " کمال الملک " را جلوی دوربین برد که سرمایه گذار اصلی آن تلویزیون محسوب می شد. این فیلم به دلیل استفاده بسیار خوب از فضای کاخ ها و نیز بازی درخشان عزت الله انتظامی، جمشید مشایخی، محمد علی کشاورز و علی نصیریان اثری به یادماندنی شد که تصویر بسیار خوبی از شرایط نابسامان دوره قاجار و مشکلات کمال الملک، نقاش برجسته و چیره دست ایرانی ارایه کرد. این فیلم از سوی منتقدان و مخاطبان با استقبال بسیار خوبی مواجه شد و اثری شاخص در کارنامه سینمایی حاتمی محسوب می شود.علی حاتمی پس از این فیلم، حدود 6 سال از تولید فیلم بازماند و به تحقیق و نگارش فیلمنامه مشغول بود. او فیلم سینمایی " مادر " را در سال 1368 تولید کرد و علاوه بر کارگردانی، طراحی صحنه و لباس را نیز عهده دار شد. این فیلم با آنکه از جرح و تعدیل های به نسبت زیادی برخوردار شد و همین مساله تا حدودی فیلم را گنگ کرده و از کیفیت لازم کم بهره شده بود، با استقبال نسبی مخاطبان مواجه شد، اما کارشناسان نظرهای متفاوتی داشتند. البته بیشتر نویسندگان و کارشناسان سینمایی معتقد بودند که این فیلم در حد و اندازه های حاتمی نیست و نقطه مثبتی در کارنامه فعالیت های سینمایی اش به شمار نمی رود. خودش درباره فیلم گفته است: " ساختن این فیلم واقعا" حسی بود. بیشتر یک حس و عاطفه بود. احساس اینکه خانه من کجاست؟ من متعلق به کی هستم؟ چه کسی از من حمایت می کند؟ ... در مدت ساختن فیلم به یاد مادرم بود که نامش ایران است. " البته حاتمی به دلیل اینکه استفاده از نام ایران مفهومی دیگر به خود بگیرد، نام شخصیت اصلی داستان را " ایران " نگذاشت.
مسعود اوحدی در یکی از شماره های هفته نامه " سروش " در آن زمان راجع به فیلم نوشته است: " ... مادر با روی خوش و در عین آگاهی در یک بستر بورژوایی به سبک ایرانی از مرگ استقبال می کند. معلوم نیست فرق مادر با بقیه مادران ایران چیست که او می تواند چنین سپید و عارفانه همچون قدیسان به عالم باقی بشتابد؟ ظاهرا" سپیدی جامه و بستر و داشتن یک دختر نه چندان سپید بخت، پسرانی عارف پیشه، جنون پیشه ،عرب پیشه و ... همان کارت سپید او برای پیوست به نور و معنویت است!؟ "
علی حاتمی دو سال پس از این فیلم، یعنی در سال 1370 " دلشدگان " را کلید زد و علاوه بر کارگردانی، تهیه کنندگی و طراحی صحنه و لباس را نیز عهده دار بود. این فیلم داستان یک گروه از نوازندگان سنتی است که به خرج خود و برای ماندگار شدن نوای موسیقی و آواز ایرانی به فرانسه می روند. اما مشکلات سفر و مخارج آنها را مشکلات زیادی مواجه می سازد و آنها را در رسیدن به مقصود ناکام می گذارد. این فیلم از استقبال نسبی مخاطبان برخوردار شد. این کارگردان پس از این فیلم با بیماری و مشکلات دیگری در راه پیدا کردن تهیه کننده مواجه شد و از تولید بازماند. البته فیلم سینمایی " کمیته مجازات " که بخشی از مجموعه تلویزیونی " هزار دستان " بود، با تدوین مجدد و به صورت یک اثر مستقل تولید شد.
علی حاتمی از اواخر سال 1374 ساخت فیلمی با عنوان " جهان پهلوان تختی " را آغاز کرد که به زندگی این کشتی گیر نام آور ایرانی می پرداخت. اما افزایش بیماری اثر را با کندی زیادی مواجه ساخت تا اینکه در چهاردهم آذر ماه 1375 پس از یک دوره بیماری طولانی در نیمه های تولید این فیلم بر اثر بیماری سرطان جان به جان آفرین تسلیم کرد.

یكشنبه,13 آذر 1384 - 4:12:50