واقعيت به اضافه من

فرانک آرتا - چهار فیلمساز - رخشان بنی اعتماد، پیروز کلانتری، محسن امیریوسفی و بهمن کیارستمی - با نگاه متفاوت و البته دغدغه‌های مشترک درباره یکی از مهم‌ترین مراکز مددرسانی ایران فیلمی مستند ساختند. آسایشگاه معلولان و سالمندان کهریزک با ۴٢سال سابقه تا امروز همچنان پابرجاست. این آسایشگاه در سال۱۳۵۱ به همت دکترمحمدرضا حکیم‌زاده لاهیجی پایه ریزی شد. فیلم «کهریزک، چهارنگاه» بیش از اینکه بخواهد از منظر آسیب‌شناسانه به مشکلات انسان امروزی بپردازد، بیشتر به مفهوم زندگی و چگونه زیستن توجه دارد. فیلم این روز‌ها در گروه «هنر و تجربه» اکران شده و برای مخاطبانش فرصتی فراهم می‌کند تا ساکنان این آسایشگاه را بهتر بشناسند. به بهانه اکران فیلم میزگردی برگزار کردیم. رخشان بنی اعتماد، پیروز کلانتری، محسن امیریوسفی حضور پیدا کردند و بهمن کیارستمی که درواقع مسبب ساخت این فیلم بود، به دلیل مشغله‌اش نتوانست در این گفت‌و‌گو شرکت کند. در تبلیغات این فیلم چهاراپیزودی، هریک از کارگردانان پیامی برای مخاطبان فیلم نوشتند. در این میان نوشته محسن امیریوسفی جالب است: «اگر دنیا را می‌خواهید، اپیزود «حکمت شادان» از پیروز کلانتری را ببینید؛ اگر آخرت را می‌خواهید، اپیزود «عید» از بهمن کیارستمی را ببینید؛ اگر هم دنیا و هم آخرت را می‌خواهید، اپیزود «اتاق٢٠٢» از رخشان بنی اعتماد را ببینید؛ ولی اگر هیچ کدام را نمی‌خواهید، اپیزود «هملت در کهریزک» از محسن امیریوسفی را ببینید!»

بنی اعتماد: ساخت فیلم براساس طرحی بود که از طرف بهمن کیارستمی و هومن مرتضوی، مشاور هنری آسایشگاه، مطرح شد. آن‌ها سابقه همکاری داشتند. بنا به همین سابقه، فکر شده بود که چند فیلمساز، از زاویه نگاه خودشان نسبت به آسایشگاه کهریزک، فیلمی بسازند. این پیشنهاد با ما مطرح شد. طبیعتا همگی آشنایی قبلی و ضمنی با آسایشگاه داشتیم. اما در زمان پژوهش به موقعیت‌ها نزدیک‌تر شدیم. مکان را دیدیم، اطلاعات نوشتاری و فیلم‌هایی را که راجع به آنجا ساخته شده بود، مرور کردیم و از مجموعه این‌ها و بعد از آنکه درباره مضمون و محورهای کار به اشتراک فکری رسیدیم ساخت فیلم را شروع کردیم؛ «مفهوم زندگی در آسایشگاه و سالخوردگی و معلولیت.»

پیروز کلانتری: از‌‌ همان ابتدا قرار بود ما چهارنفر، فیلم را بسازیم. چون به هرحال صحبت این بود که چهاردیدگاه در یک فیلم بلند، مطرح شود. فوکوسمان هم روی این بود که پیرانگی به گونه‌ای، انتهای زندگی نیست. آدم در پیری هم زندگی می‌کند. ما هم زندگی کسانی را که در کهریزک بودند، موضوع فیلممان قرار دادیم، به جای اینکه بخواهیم آسیب‌شناسی کنیم. درواقع جست‌و‌جوی زندگی‌ای که دارد تمام می‌شود.

یادم است روز اول، در برنامه‌ای که برای بازدید گذاشتیم حس اولیه‌ام این بود که مکانی را می‌بینم که پیرمرد‌ها و پیرزنانی هستند که در محیطی کسالت بار و غمگین زندگی می‌کنند؛ ولی بعد از بازدید چندساعته با فضایی روبه رو شدم که حاصل سابقه ۴٢ساله آسایشگاه کهریزک بود و گروهی از خیرین دور هم جمع شده و به دور از نگاه دولتی، به مددجویان کمک می‌کنند که مصداق عملی و واقعی آن، جمله کلیدی این آسایشگاه است: «آسایشگاه خیریه کهریزک جایی برای زندگی کردن است و نه زنده ماندن.» می‌دیدیم که هم سالمندان و هم معلولان زندگی می‌کنند و هرکدام با روحیه خوب، مشغول کاری هستند؛ مخصوصا در حوزه‌ای که معلولان آسایشگاه بودند و در کنار کارهای مختلفی که در کارگاه‌های آسایشگاه انجام می‌دادند یک گروه تئا‌تر فعال هم داشتند که آن زمان یکی از معلولان عزیز به نام آقای بختیاری آنجا حضور داشتند که مشغول کارگردانی و بازی در نمایشنامه‌ای راجع به آسایشگاه کهریزک بودند که آشنایی با این گروه تئا‌تر در ‌‌نهایت منجر به ساخت اپیزود «هملت در کهریزک» شد که بخش معلولان آسایشگاه را پوشش می‌داد.

بنی اعتماد: نزدیک شدن به آسایشگاه کهریزک به این معنا نبود که با یک موقعیت جدید و ناشناخته‌ای آشنا شویم. فضا و موقعیت کهریزک، ارتباط تنگاتنگ، مشخص و پراکنده‌ای با دغدغه‌های مختلف ما داشت که طبیعتا با جلسات مختلف و گفت‌و‌گو‌ها و آشنایی با طرح‌های یکدیگر به نقطه مشترک رسیدیم. در‌‌نهایت باید گفت در طول ساخت فیلم با یکدیگر ارتباط داشتیم و درعین حال استقلال خود را حفظ کردیم. زمینه‌ای که می‌توانست ما را نسبت به کهریزک نزدیک‌تر کند و به عنوان یکی از موقعیت‌ها ما را ترغیب می‌کرد، غیردولتی بودن این نهاد بود. درواقع به عنوان یک نهاد قدرتمند اجتماعی بعد از گذشت ۴٢سال همچنان در کمک رسانی به بخش آسیب پذیر جامعه فعال است. این نهاد غیردولتی با این ابعاد و وسعت و در طول این زمان، تاکنون توانسته سرپا بماند. البته و خوشبختانه کهریزک تنها نهاد با این ویژگی نیست، اما یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آنان است. بسیاری از نهاد‌ها و سازمان‌های دیگر غیردولتی نقش کمک رسانی به بخش‌های آسیب پذیر جامعه را برعهده دارند که دولت در انجام آن وظایف، ناتوان است. از سوی دیگر یکی از واقعیت‌های زمان و دوران معاصر این است که به تدریج نگاه و رویکرد خانواده را نسبت به روابط خانواده تغییر می‌دهد. شاید ۴٠ یا ۵٠سال پیش، فردی سالمند به راحتی در کنار خانواده، فرزندان و نوه‌هایش می‌توانست دوران سالخوردگی را سپری کند بدون اینکه به عنوان بخشی مجزا از زندگی روزمره آن خانواده، تلقی شود. اما حالاشرایط و ساختار جامعه و به تبع آن ساختار اجتماعی خانواده، تغییر کرده است. خانواده‌ها از شکل دورهمی و جمعی جدا و پراکنده شده‌اند و خانه‌ها کوچک‌تر شده. طبیعی است که باید تعریف جدیدی از مراقبت از سالمند مطرح شود؛ چه برای جوانان که والدین سالخورده دارند و چه برای خود سالخوردگان که نسبت به شرایطی که دارند، نگران هستند. در شرایط حاضر، مراقبت از سالمندان به مشکلی برای بیشتر خانواده‌ها تبدیل شده است و برنامه ریزی‌های جدی اجتماعی ضروری است. گرچه در زندگی شهری نمود این مساله آشکار‌تر است حتی در روستا‌ها که با روند مداوم مهاجرت روبه رو هستند، خیلی از بچه‌های اهل روستا‌ها، فقط سالی یکی، دوبار می‌توانند به زادگاه خود برگردند و به پدر و مادر تنهای خود سر بزنند؛ یعنی مساله مراقبت از سالمند، مساله اجتماعی بسیار جدی‌ای است که باید به آن توجه و نگاه شود. با توجه به این واقعیت غیرقابل انکار به لحاظ فرهنگی نگاه دور از واقعیتی به این موضوع وجود دارد که اقامت در «خانه سالمندان» نشانه بی‌مهری خانواده تلقی می‌شود.

از طرف دیگر، کهریزک فقط یک آسایشگاه نیست، بلکه بسیاری از مفاهیم اجتماعی را در خود دارد. چنین نهاد بزرگی، جدا از پرسنل، با نیروی قدرتمند داوطلبانی اداره می‌شود که صرفا برای تفقد و دلجویی، کمک رسان سالمندان و معلولان نیستند، بلکه معنای زندگی را آنجا پیدا کرده‌اند. جوانانی که هفته‌ای و یا ماهی یک بار به عنوان مددکار، با عشق در آنجا کار می‌کنند و خدماتی ارایه می‌دهند، درواقع بخشی از زندگی خود را در آنجا معنا کرده‌اند. نه اینکه فقط بخواهند لطف و خیر کنند. ضمن اینکه نتیجه عملشان خیر و مثبت هم است. بنابراین ما در دل نهادی به نام کهریزک با وجوه مختلفی از تعریف زندگی مواجه شدیم که دستمایه فیلممان شد. گرچه ساخت فیلم، پیشنهاد کهریزک بود اما نه خط و ربطی و نه فضایی برای ما آماده فیلمبرداری شده بود و نه توصیه‌ای که چگونه فیلم بگیریم، از کجا بگیریم یا نگیریم یا در پایان چه می‌خواهیم بگوییم. اگر بخواهیم از این زاویه نگاه کنیم، دیگر معنی سفارشی متفاوت می‌شود. چون موقعیت خیلی خوبی بود که شاید اگر خودمان به کهریزک می‌رفتیم و می‌گفتیم بگذارید ما از نگاه خودمان یک فیلم بسازیم به این راحتی اتفاق نمی‌افتاد که عکس آن اتفاق افتاد.

پیروز کلانتری: درواقع ساختن فیلم از کهریزک می‌توانست به شکل کاربردی تری اتفاق بیفتد؛ نه اینکه سفارشی. به هرحال سفارش دهنده، کاربردی را برای این فیلم تعریف نکرده بود و ما می‌توانستیم کاربردی‌تر نگاه کنیم، اما این جوری نگاه نکردیم. به نظرمان رسید اگر یک مقدار خودانگیخته‌تر به موضوع نگاه کنیم، احساس رابطه مخاطب با این فیلم‌ها احساس نزدیک تری می‌شود. آنچه که میان خودمان در گفت‌و‌گو‌ها مطرح کردیم، این بود که بیشتر از اینکه بخواهیم به نسبت‌های مشخص و جزیی نگری تری میان فیلم‌ها برسیم، به این رسیدیم که زنان، مردان و معلولان همین طور دیده شوند. ولی از این جلو‌تر خیلی نرفتیم. منتها معتقد بودیم حلقه اتصالی میان این فیلم‌ها وجود داشته باشد. از آنجالب‌تر هم مقداری آزاد کار کردیم، مثلاوقتی من دست کم موضوع فیلم‌های خانم بنی اعتماد و بهمن را متوجه شدم، دوستان به من لطف کردند و این امکان را به من دادند که فیلم «حکمت شادان» را شخصی‌تر و رها‌تر بسازم. چون فیلم خانم بنی اعتماد و فیلم بهمن در معنای اجتماعی‌تر و عمومی‌تر دیده می‌شد. وگرنه اگر دیده نمی‌شد، رک می‌گویم من خودم سعی می‌کردم این اتفاق در فیلم خودم بیفتد. چون من در فیلم‌هایی که تاکنون ساخته‌ام به این معنا که موضوعات را خودم پیدا کنم و بخواهم آن‌ها را مستند کنم، چنین دغدغه‌ای نداشتم و اینگونه نبوده. خیلی از فیلم‌هایی که ساخته‌ام بیشتر سفارش بوده و به اصطلاح در فیلم‌های پکیجی (package) ساخته شده است. اما درعین حال این سفارشات را هم به قیدهایی تبدیل نمی‌کنیم که فیلم‌هایم را محدود کنیم؛ به نظرم چیزی که خیلی به ما کمک می‌کرد هرچند فیلم کهریزک نگاه‌مان و شخصیت فیلمسازیمان را در خود دارد، ولی اصلابه این معنا نبوده که روی این قضیه متمرکز و بسته باشیم یا بخواهیم فیلم مولف در معنای خودش بسازیم و در ‌‌نهایت حس رها‌تر، آزاد‌تر و مرتبط‌تر باهم از نظر روح کلی کار اصل قضیه بود. وقتی با هم گپ می‌زنیم روح مشترکی که شکل می‌گیرد خیلی مهم‌تر از آن جزییاتی است که به آن برسیم.

بنی اعتماد:‌‌ همان طور که پیروز به درستی اشاره کرد، اشتراک فکری ما در کلیاتی بود که در گپ وگفت‌و‌گو‌ها با هم داشتیم و زاویه نگاه‌مان به مرکزی مثل کهریزک به عنوان نمادی از یک نهاد مردمی کمک رسان و بعد مساله سالخوردگی؛ جزییات مشترک مثل دیده شدن آدم‌های هرفیلم در پس زمینه فیلمی دیگر فرع بحث‌هایمان. نقطه دید اصلی و جاری در هر چهارفیلم تمرکز بر سالخوردگی به عنوان مرحله‌ای از دوران زندگی است که صرفا انتظار برای تمام شدن نیست. با وجود تفاوت سنی‌ای که ما چهارنفر با هم داشتیم، روح مشترکی که به قول شما در فیلم‌ها جاری شده شاید ناشی از همین نگاه مشترک به مقوله سالمندی باشد.

پیروز کلانتری: اساسا مستند، سینمای آسیب‌شناس نیست ولی عمدتا مستند «سینمای آسیب‌شناس» فرض می‌شود. البته آسیب‌شناسی می‌تواند بخش مهمی از سینمای مستند باشد که آسیب‌ها را دنبال و برجسته کنید ولی همه آن نیست. اساسا بحث این است که در گذشته همه جور آدم‌ها؛ عاقل و بیمار؛ سالخورده و کودک، همه در کنار هم زندگی می‌کردند؛ چیزی که در روستاهای ٢٠سال پیش ایران هم همین گونه بوده. در روستای آبا و اجدادی من دیوانه‌ای زندگی می‌کرد و من که بچه بودم تابستان‌ها آنجا می‌رفتم و خوب به یاد دارم گاهی اوقات هم او را اذیت می‌کردند ولی با او ارتباط نزدیک داشتند و واقعا جزو شناسنامه آن روستا بود. اذیت شدن‌هایش هم دایمی نبود و درعین حال هم حمایت می‌شد. می‌خواهم بگویم ما آدم‌ها حاشیه می‌سازیم و بعد همه چیز را صرفا از زاویه آسیب نگاه می‌کنیم. اما زندگی در آن حاشیه‌ها را نمی‌بینیم، درحالی که زندگی در آن قطعا جریان دارد. حتی معتقدم در فلاکت بار‌ترین وضعیت‌ها، آدم‌ها زندگی می‌کنند، مثلایکی از حاد‌ترین وضعیت‌ها این است که در انفرادی باشیم. آن وقت مگر می‌توانیم جز از طریق زندگی کردن به زنده بودنمان ادامه دهیم؟ البته ممکن است زندگی فیزیکال نباشد. اما قطعا زندگی در ذهن انسان جریان دارد. چون اگر این زندگی را راه نیندازید، نمی‌توانید دیگر ادامه دهید. پس آدم‌ها در بد‌ترین شرایط، زندگی برای خودشان فراهم می‌کنند. حالااگر اینگونه نگاه کنیم، فیلم مستند دیگر فقط آسیب‌ها را نمی‌بیند، هرچند آسیب‌ها هم درآن زندگی هست. اما اصل را بر زندگی می‌گذارد و به قول معروف آسیب را گل درشت نمی‌کند؛ مگر در فیلم‌های مستند کاربردی و خاص که ناچارید آسیب‌ها را دنبال کنید. به همین دلیل معتقدم فیلم‌های مستند آسیب‌شناسانه برای عموم مردم فایده‌ای ندارد. بیشتر به درد کار‌شناسان و مدیرانی می‌خورد که می‌خواهند آسیب‌ها را رفع کنند. وقتی این جوری نگاه کنیم، درآن صورت موازی زندگی قرار می‌گیریم. خب این نگاه در جمع ما بود و به همین دلیل شما شاهد زندگی در فیلم «کهریزک» هستید.

بنی اعتماد (می‌خندد): کاری جز این بلد نیست! به نظرم اگر محسن کاری دیگری می‌کرد، کار مهمی کرده بود!

امیریوسفی (می‌خندد): البته یک بار کار دیگری کردم و فیلم «آشغال‌های دوست داشتنی» را ساختم! ولی آقایان جشنواره فجر حتی جرات نکردند نسخه ثبت نام شده را برای دیدن هیات انتخاب تحویل بگیرند! اما واقعیت این است که علت کار طنز برای من شاید این باشد که همیشه موقعیت‌های طنزی پیرامون فیلم‌هایم ایجاد می‌شوند که البته تلخ هستند مثل مراحل گرفتن پروانه ساخت و پروانه نمایش، و بیشتر اوقات شاهد موقعیت‌های تلخی بوده‌ام که به ناچار باخنده نظاره گرشان شدم، البته شاید نگاه طنز برای من باعث می‌شود تلخی دردناک این موضوعات و مشکلات فیلم‌هایم را بتوانم هضم کنم و راحت‌تر تاوانشان را بدهم!! ولی حالادر مورد طنز «هملت در کهریزک» باید بگویم دلیل نگاه طنز در فیلم این بود که دیدن موقعیت یک معلول کامل جسمی که علاوه بر این ناتوانی شدید، نابینا هم است، به اندازه کافی تراژیک و تاثرآور است؛ مخصوصا وقتی که قصد اجرای یک نقش معروف و بزرگ تئاتری را دارد ولی زبان طنز در اینجا به کمک کار می‌آید که هم موضوع زیاد تلخ و اشک آور نشود و هم اینکه قدرت اراده این معلولان در هجو و شوخی با متن قدرتمند شکسپیر را نشان می‌دهد. همچنین لحن طنز تاثیر مهم تری هم دارد، اینکه بعد از لحظاتی فراموش می‌کنیم یک معلول جسمی نابینا نقش هملت را بازی می‌کند و دیگر اثری از ناتوانی نمی‌بینیم و شاهد تلاش قابل ستایش او و گروهش در اجرای این نمایش هستیم. اجرایی که بیشتر از همه به شکوفایی کاری و روحی آن‌ها می‌رسد و شکلی عملی از تئاتردرمانی را نشان می‌دهد و نیز نقش مهم آسایشگاه کهریزک در به وجودآوردن این فضا برای کار تئاتری سالمندان و معلولان.

نکته دیگر در این فیلم، این بود که هرکدام از کارگردان‌ها بخشی از کهریزک را دید، که مورد توجه آن‌ها قرار گرفت. الان که فیلم را می‌بینم، متوجه شدم هرکسی قسمتی را که ناخودآگاه فکر می‌کرد می‌تواند رویش بهتر کار کند و به آن دلبستگی داشت، انتخاب کرد؛ البته در یک فضای صمیمانه و حرفه‌ای که هیچ اجباری برای یکدیگر نگذاشته بودیم. در حقیقت مثل این بود که ما با شخصی به نام آسایشگاه کهریزک مواجه شدیم که چهارنفر با دیدگاه‌های متفاوت به آن نگریستند و به قول شما، وجوه مختلف روح یک آدم را به تماشا گذاشتیم. با این نگاه، پیری و سالخوردگی یک موقعیت است و معلولیت هم موقعیتی دیگر. حتی اگر آسیب‌شناسانه هم نگاه کنیم، به نظر می‌رسد دردناک‌تر باشد. مخصوصا برای شخصیت اصلی ما در اپیزود «هملت در کهریزک» یعنی آقای بختیاری، و افراد دیگر که واقعا بد‌تر از آن را نمی‌توان برای فردی تصور کرد؛ فردی که نابیناست و درعین حال قادر به حرکت هم نیست. دست و پایش از کار افتاده و انجماد عضلانی دارد. دردناک‌تر اینکه این شخص در ابتدای زندگی‌اش اینطوری نبوده؛ از ١٠سالگی انجماد عضلانی برایش پیش می‌آید و دیگر تحرک ندارد. از بیست و اندی سالگی هم چشم‌هایش را از دست می‌دهد. یعنی دوره‌ای از سالم بودن را تجربه کرده و بعد شرایط عوض می‌شود و همین مساله، قضیه را برای او پیچیده‌تر و سخت‌تر می‌کند. حالااین آدم با این همه محدودیت، مشکلات و درد و رنج، می‌خواهد خودش را در قالب هملت نشان بدهد. از نگاه بیرون شاید ادعای بزرگی به نظر برسد، اما وقتی به درون این آدم نزدیک می‌شویم، قدرت اراده و تلاش برای ادامه زندگی توام با انگیزه است که ستودنی است. وقتی به یکباره فیلم شروع می‌شود، از یک جایی به بعد، معلولیت آقای بختیاری فراموش می‌شود، ولی درعوض توانایی روحی و خلاقیت ذهنی‌اش به چشم می‌آید. به نظرم همین مساله اپیزود «هملت در کهریزک» را جذاب می‌کند. چون دیگر مظلوم نمایی و همدردی به معنای دلجویی کردن مطرح نیست؛ بلکه انگیزه زندگی کردن در این آدم را می‌بینیم. بنابراین کم کم این سوال برایم مطرح شد که حالاآقای بختیاری درباره ما چه فکری می‌کند؟! واقعا در یک جایی موقعیت ما در مواجهه با آقای بختیاری و اطرافیانش عوض می‌شد و ما فقط حیرت زده، شاهد قدرت اراده این گروه سخت کوش بودیم و دنیایی که در کنار هم و در جلو ما به وجود آوردند و ما فقط ناظر و ثبت کننده آن دنیا و زندگی بودیم.

امیریوسفی: به نظرم این اعتمادبه نفس، هم به خود شخص برمی گردد و هم محیطی که درآن زندگی می‌کند به او این قدرت و این فرصت را می‌دهد. من همیشه فکر می‌کردم اگر آقای بختیاری دور از آسایشگاه خیریه کهریزک یا در جای دیگر زندگی می‌کرد، شاید استعدادش هرگز در حوزه تئا‌تر کشف نمی‌شد.

بنی اعتماد: ابدا فداکاری نکردم. من در موقعیت یک تجربه قرار گرفتم که خودم می‌توانستم جزو آن موقعیت باشم؛ یعنی این نبود که من خودم را در موقعیتی قرار بدهم و ببینم بر من چه می‌گذرد. وقتی آنجا فیلمبرداری می‌کردیم و در جمع زنان ساکن محمدشهر کرج بودم؛ درست است که اکثر زنان روستایی بودند، ولی همسن وسال من بودند.‌‌ همان طور که هریک از آن‌ها با هم فرق‌هایی داشتند. من هم آدمی بودم در‌‌ همان سن که درگیر مادرم و آینده خودم هستم. بنابراین اینگونه نبود که من خود را در موقعیتی جدای از خودم، پیدا کنم. وقتی بنابه دلایل مرتبط با زندگی خودم در آن شرایط قرار می‌گیرم، انگار آن تجربه از آنِ خودم است. اصلاقرار نبود به عنوان فیلمسازی که فیلم می‌سازد و تجربه مشترکی را با آدم‌هایی جدا از خودش کسب می‌کند، به ماجرا نگاه کنم، بعد تازه ببینم به کجا می‌رسد.

موضوع دیگر اینکه هنوز آسایشگاه کهریزک پابرجاست و دوسال هم از ساخت فیلم ما می‌گذرد. حال اگر کسی سری به همین آسایشگاه بزند و نگاهی گذرا به آن داشته باشد، شاید به نظرش چیزهایی را که در این فیلم می‌بیند، در نگاهی گذرا به کهریزک نبیند.‌‌ همان گونه که خود ما وقتی آنجا با هم رفتیم و آن فضا را دیدیم، به تدریج به موقعیت‌ها نزدیک و متمرکز شدیم و بعد توانستیم این موقعیت‌ها را به فیلم‌هایمان انتقال دهیم.

بنی اعتماد: می‌توانم بگویم ما فقط به آن موقعیت نزدیک شدیم.

بنی اعتماد: فیلمساز از قبل، با قرارداد ذهنی به سمت سوژه نمی‌رود که با خودش بگوید من می‌روم تا فلان فیلم را بسازم. وقتی جلو می‌روی، و فقط نمی‌بینی بلکه نگاه می‌کنی، نمی‌شنوی بلکه گوش می‌دهی، زندگی و دریافت می‌کنی و بعد طرحت را روی کاغذ می‌آوری. نمونه مشخص اینکه آقای بختیاری را شما در اپیزود هملت در کهریزک می‌بینید. آقای بختیاری را فقط محسن امیریوسفی ندید. همه ما او را دیدیم یا همین طور شخصیت‌های فیلم پیروز را همه ما دیدیم. با آن‌ها سلام وعلیک کردیم. ولی به تصاویری که فیلم پیروز مقابل ما قرار می‌دهد، چه ربطی دارد به آن نگاه لانگ شاتی که ما در ابتدای ورودمان به فضا و آدم‌های کهریزک داشتیم؟ شما همین الان هم به کهریزک بروید،‌‌ همان آدم‌ها را می‌توانید ببینید. خب حالافرق آن دیدن با نگاه پیروز چیست؟ وقتی روی موضوع و آدمی متمرکز می‌شویم، شاید این مفهومی غیر از فیلمسازی هم بدهد؛ اگرآدم‌ها را «فعله‌ای» و «فله‌ای» نبینیم، آن وقت می‌توانیم به فردیت و زندگی آن‌ها نزدیک شویم و در‌‌ همان جاست که وجوهی از فردیت و زندگی آقای بختیاری در فیلم محسن نمود پیدا می‌کند که در عین اینکه واقعیت داشت، هیچ کدام از ما به آن نرسیده بودیم. البته بگویم ما مرتب آقای بختیاری را آنجا می‌دیدیم ولی محسن او را شناخت و به او نزدیک شد و زاویه نگاهش در فیلم تصویر شد یا شخصیت‌های فیلم پیروز که در فضای عمومی آسایشگاه هستند، شاید بیشتر آن‌ها را دیدیم. حالاچطور می‌شود که برای من، پلان جداکردن نخ کاغذ سیگار توسط آن مرد در فیلم، در ذهنم ماندگار می‌شود؟ دقیقا تمرکز فیلمساز روی شخصیت است که بخشی از واقعیت گذرا را مانا می‌کند؛ نه چیز غیرواقعی نشان داده و نه در واقعیت دخل وتصرف کرده است. ولی دوربینش را در جایی از واقعیت می‌گذارد که من بیننده در یک نگاه گذرا آن را نمی‌بینم و ما در کهریزک به زندگی نگاه کردیم.

در فیلم «حکمت شادان» به مفهوم جمعی زندگی رسیدیم. خانم بنی اعتماد حرف جالب و مهمی را مطرح می‌کند؛ یعنی ما چهارنفر در لانگ شات همه آن چیزی که در فیلم‌های همدیگر دیدیم را در واقعیات آن روز‌ها در آسایشگاه کهریزک هم دیدیم. ولی در جزییات من آقای بختیاری را آن گونه که محسن دیده بود، ندیده بودم و مامان شمسی فیلم رخشان را که درعین اینکه در جریان زندگی او هستم، پیش ازآن، آن گونه در فیلم ندیده بودم یا نگاهی که بهمن دارد. در دل ماجرایی که کاملابه نظر می‌رسد شبیه گزارش است و دارد آن تیزبینی‌ها و نگاه‌های خاصش را به موقعیت‌ها و لحظه‌هایی می‌اندازد و شکار می‌کند را آن روز‌ها من ندیدم. من همیشه می‌گویم مستند، نمایش واقعیت نیست، بلکه من واقعیت به اضافه من است.

کلانتری: حالااین دخالت یک چیز طراحی شده از قبل نیست و به قول خانم بنی اعتماد در سینمای مستند که از قبل فیلمنامه و طرح را داشته باشیم و بعد فیلمبرداری کنیم، نیست. از این سیال‌تر و پیچیده‌تر است.

بنی اعتماد: ممکن است هم برسید بعد از اینکه آن دوران «سرکردن» را طی کرده باشید.

کلانتری: کاملا. مثلامن‌‌ همان سال١٣٩٠ که این فیلم را می‌ساختم، اتفاقا سه فیلم درباره پیرانگی ساختم که دوفیلم را قبل از «حکمت شادان» ساخته بودم؛ یکی از آن «سالینجرخوانی در پارک پیری» بود که پیر‌ترین پارک تهران بود و دیگری فیلم «پیر‌ها اگر نباشند» را در روستایی در جنوب خراسان ساختم. اتفاقا آن فیلم با این فیلم نسبت داشت که در هر دوفیلم «پیر‌ها اگر نباشند» و «کهریزک» یک نوع حکمت پیرانه مطرح می‌شود، یعنی وقتی کسی خوب زندگی می‌کند و پیر می‌شود و اصلامهم نیست آدمی که خوب زندگی می‌کند و پیر می‌شود، فرزانه و دانشمند یا یک آدم معمولی در روستایی دورافتاده باشد. اصلابه نظر من فرقی ندارد. اگر خوب زندگی و به زندگی نگاه کند و وقتی پیر می‌شود همه نگاه‌ها، توجه‌ها، گره خوردن خودش به واقعیات در این آدم‌ها اتفاق بیفتد، حتما به حکمت پیران می‌رسد و به نظرم مهم است که به این حکمت پیران چنگ بزنیم و از آن بهره بگیریم. چون پایداری در آن دورانی که در هجوم تغییرات دایم هستید، اتفاق می‌افتد. اصلاپایداری چگونه اتفاق می‌افتد؟ چگونه شما می‌توانید ریشه‌ای را حفظ کنید؟ حالاحکمت پیرانه همانی است که آدم چگونه این ریشه را حفظ می‌کند. البته بحث ارزشگذاری نمی‌کنم که کدام درست است یا نه. منظورم رسیدن به نقطه‌ای است که آن ریشه حفظ می‌شود. حالاافراد وقتی پیر می‌شوند نشست و رسوبی در آن‌ها می‌بینید که البته در برخی‌ها هم نمی‌بینید. حالادر آن دوفیلم اول من اتفاق می‌افتد و من با آن‌ها گره می‌خورم. حالادر فیلم «پیر‌ها اگر نباشند» پایداری واقعا وجود دارد و در این فیلم «کهریزک» مقداری از آن به وجود می‌آید، البته نه به معنای اینکه وجود ندارد، بلکه در خود فیلم شکل می‌گیرد. بخش مهمی از حکمت پیرانه به حرف‌های آن‌ها مربوط می‌شود. واقعا پیرهایی که حکمت پیدا می‌کنند، گاهی اوقات در ساده‌ترین حرف‌هایشان، نکته‌های عمیقی دریافت می‌کنید، مثلابرای تحقق این امر یک روز کامل با صدابردارم به آسایشگاه کهریزک رفتیم و بدون دوربین، مفصل گفته‌ها و صدایشان را ضبط کردیم و بعد برمبنای صداهایی که وجود داشت، زندگی‌ای را گرفتیم. نه اینکه مابه ازای صدا‌ها را در پلان‌ها بگیریم، چون می‌دانستم برخی از افراد آنجا حرف‌های حکیمانه دارند.

بنی اعتماد: اگر بخواهم خلاصه کنم، این موضوع فقط به سینما ربط ندارد. جهان را از زاویه نگاه و مفهوم عادت و کلیشه ندیدن و صرفا ناظر منفعل بر گذر زمان نبودن هنر است. تفاوت این است. مرد محترمی از ساکنان کهریزک که از یادش نمی‌برم، دبیر بازنشسته فیزیک بود که بچه‌هایش از ایران رفته بودند. زنش هم فوت شده بود. او خانه و حقوق بازنشستگی داشت. خانه‌اش را فروخته و پولش را به کهریزک هدیه داده بود و خود ساکن آسایشگاه شده بود، چون ترجیحش بر این بود که در آنجا زندگی کند و الان تنها چیزی که دارد یک تخت در اتاقی چندتخته است و می‌گفت خوشحالم که در جمع زندگی می‌کنم.

کلانتری: البته خود فیلمساز هم در این مسیر به جواب سوالاتش می‌رسد. چون رابطه یک طرفه نیست.

بنی اعتماد: داستان داوطلب‌هایی است که نه فقط در کهریزک، در نهاد‌های کمک رسان مختلف با عشق کار می‌کنند و این کار را به عنوان بخشی از زندگی خود می‌بینند، نه فقط حاشیه زندگی و کاری فوق برنامه برای کمک به دیگران.

امیریوسفی: به نظرم کار فیلمسازی ما در کهریزک هم باوجود پیشنهاد اولیه که از طرف کهریزک مطرح شد، مثل یک کار کاملاداوطلبانه پیش رفت.

کلانتری: کار داوطلبی یک گفت‌و‌گو و مکالمه است. چون هرآنچه تقدیم می‌کنند، به آن‌ها برمی گردد. حتی به نظرم «ان جی او»‌های کوچک‌تر خیلی مهم ترند؛ چون زندگی و روابط ساده‌تر و روان‌تر است. آدم‌ها واقعا زندگی می‌کنند.

امیریوسفی: علاقه اولیه من به تئا‌تر و نمایشنامه نویسی بوده و هنوز نفهمیدم چه نفرینی مرا به دام سینما انداخت! خب هملت را همیشه دوست داشتم، شاید مثل همه علاقه مندان تئا‌تر، ولی از طرفی همیشه برایم جذاب بود که اگر بخواهیم با یک نگاه برشت وار به نمایشنامه شکسپیر نگاه کنیم و فاصله گذاری مخصوص او را در اینجا به کار ببریم، چه می‌شود؟ آن هم در متنی شکسپیری که نه از نظر مضمون و موضوع که از لحاظ فرمی، تابع اصول ارسطویی است و حداقل از نقطه نظر نوشتاری ربطی به روش‌های برشتی ندارد. با این فکر و با دیدن آقای بختیاری، تنها راه حل چیزی بود که جلو چشمم عرضه شد یعنی یک هملت معلول ولی با اراده، آن هم در فضایی مستند. چیزی که در وجود آقای بختیاری است از ناتوانی ظاهری تا اراده برای ایفای نقش هملت،‌‌ همان چیزی را برای من به وجود آورد که پاسخی برای چگونگی برداشتی برشتی از تئا‌تر ارسطویی باشد. حالااین بحث ربطی مستقیم به این اپیزود ندارد و بیرون از موضوع است ولی حالاهمه این فکر‌ها و اتفاقات باید بیاید در فضایی که مستند است و دخل وتصرفش به گونه‌ای نباید باشد که مخاطب تصور کند با یک فیلم داستانی روبه رو است. البته من در ابتدا تمرکزم روی آقای بختیاری نبود. درآن زمان برایم این گروه تئا‌تر معلولان مهم‌تر بود. ولی وقتی با آقای بختیاری چندجلسه صحبت کردم تازه متوجه شدم که این آدم خودش، چه دنیایی دارد.

امیریوسفی: نه. این مساله در‌‌نهایت چون به ذهنیت آقای بختیاری مربوط می‌شد، باز جاپایش در واقعیتی است که از او نشات گرفته است.

امیریوسفی (می‌خندد): در اصل ایده آقای احمدی‌نژاد بود!! ولی الان در فیلم متعلق به آقای بختیاری است و من فقط ضبطش کردم!

بنی اعتماد (می‌خندد): چون غیبت کرده، جریمه‌اش می‌کنیم و درباره فیلمش چیزی نمی‌گوییم!

امیریوسفی (می‌خندد): فعلاکه وضعیت فیلممان شده «کهریزک، سه نگاه»!

کلانتری: آن چیزی که فیلم «عید» را جذاب می‌کرد و برای من هم جالب بود و با اینکه به کارهای هم نزدیک هستیم، این بود که بهمن بار دوم در دیداری که از آسایشگاه داشتیم، به من گفت من یکی از فیلم‌های واحد سمعی بصری را دیدم و‌‌ همان را بازسازی کردم. من فکر می‌کنم بخشی از واقعیت در این حرفش است. ولی آنچه جذاب است، اینکه ریزبینی‌های خاص خودش را در دل این جریان وارد می‌کند. اما در میان مجموع فیلم‌های ما، بهمن کمترین دخالت را می‌کند و بیشتر شکل مشاهده گرانه دارد و اصلامشخصه اصلی فیلم‌های بهمن همین است.

امیریوسفی: کمی تا قسمتی! من‌‌ همان سال٩٠ مطلبی در مورد اصلاحات یا‌‌ همان ممیزی یا‌‌ همان سانسور! «کهریزک چهارنگاه» در مجله فیلم نوشتم، ولی امسال برای حضور در گروه هنر تجربه هم چنداصلاحات جزیی دیگر دادند که حساب کار دستمان باشد!

منبع : شرق