نسخه چاپی
ارسال به دوستان
در ادبیات محاوره ای این عبارت كاربرد فراوانی دارد: « ذكر خیرتان بود.» گاهی شنونده در برابر این سخن می‌پرسد: «شما دفاع كردید؟» به بیان دیگر از این عبارت معنایی به ذهن می‌آید كه هم خیر است و هم شر. اما درو اقع ذكر، جز خیر نیست. مثلا به روضه ای كه در مراسم دینی خوانده می‌شود، می‌گوییم ذكر مصیبت و به خواننده و گویندۀ این محافل می‌گوییم ذاكر اهل بیت در تاریخ ادبیات و فرهنگ ایرانی كاربرد ذكر سابقه ای طولانی دارد و آثاری ادبی- عرفانی با عنوان تذكره نوشته اند و به بسط و شرح زندگی شاعران و بزرگان ادب و اندیشه پرداخته اند.
در تذكره‌ها هر چند از تاریخ هم سخن می‌رود، اما تاریخ محض نیست و ذوقیات مؤلف نیز در آن دخالت دارد. نمونۀ این سنت تاریخی در دورۀ معاصر مجموعۀ مقالاتی است كه با همكاری سازمان یونسكو در سه جلد تدوین شده است، به نام ذكر جمیل سعدی. معنای ذكر چندان ابهامی در زبان فارسی و فهم ایرانی ندارد. از این روست كه تا این حد استفاده از آن در بین خاص و عام وسیع است. كاربرد ریشه ای ذكر در كلام الهی است. ذكر به واقع همان یاد خداوند است حتی اگر غیرزبانی باشد چون همه زیبایی‌ها جلوه ای از اوست. هدف اصلی پیامبران و اولیاء و بزرگان دین نیز چیزی جز همین یادآوری نبوده است.
اهمیت فیلم محمد رسول الله ص آن است كه با زبانی لطیف، تصویری و هنرمندانه بار دیگر یاد یادآوران را گرامی می‌دارد و از اسماءالحسنی سخن می‌گوید. این اثر گرانقدر به واقع ذكر جمیل دوران كودكی پیامبر بزرگوار اسلام است و از طریق او یاد و نام سایر انبیای الهی را زنده می‌كند و به كلمۀ واحدی كه مشترك بین همۀ ادیان است فرا می‌خواند.
فیلم معتقدین به هیچ یك از ادیان را آزرده نمی‌كند بلكه آنها را به یاد پیام مشترك توحیدی می‌اندازد؛ هر وچند از گرفتاری‌هایی كه علمای ظاهربین ایجاد می‌كنند غافل نیست اما همین زمینه ای می‌شود برای نشان دادن حقیقت رحمانی دین كه بی رحمانه به قساوت و شقاوت كشیده شده است. تفاوت این نگاه را در مقایسه با فیلم ارزشمند محمد رسول الله ص زنده یاد مصطفی عقاد بهتر می‌توانیم بیابیم. هرچند عقاد برش دیگری از تاریخ زندگی پیامبر را به تصویر می‌كشد.
آن اثر ارجمند نگاهی به تبار ابراهیمی و الفت اسلام با ادیان دیگر ندارد و نماد شاخص آن حمزه سید الشهداست كه بیش تر در قالب پهلوانی و قهر مانی و مبارزه با شمشیر ظاهر می‌شود. البته این اثر در آن دوره تأثیر زیادی بر جای گذاشت زیرا متناسب با روزگار خود بود. روزگاری كه انقلابی گری از شرق تا غرب عالم را فرا گرفته بود و این فیلم هم نمی‌توانست نسبت به اتفاقات جهانی بی تفاوت باشد. هنوز هم تصویر ماندگار شخصیت حمزه با بازی بی نظیر آنتونی كوئین خاطره ای به یاد ماندنی را در ذهن مخاطبان بر جای نهاده است. شاید از این روست كه فیلم مجید مجیدی به درستی با همین خاطره آغاز می‌شود و سالهای زندگی سخت مسلمانان در درۀ مشهور به شعب ابی طالب را بازسازی می‌كند. این دره یادآور نام شخصیتی است كه در تمامی فیلم در كنار او می‌ماند.
راوی دوران كودكی و نوجوانی رسول خداست و در جای جای روایت حضوری تأثیرگذار دارد. در عین حال چهره محوری فیلم مجیدی «عبدالمطلب»، جدّ اعلای پیامبر است كه با نقش‌آفرینی دلنشین و روان علیرضا شجاع‌نوری, در ذهن مخاطب باورپذیر شده است. رفتار او حتی با دشمنان خودی و بیگانه مملو از صبر و مداراست و جز از موضع رحمت و محبت قدمی برنمی دارد. به عقاید مردمان روزگار خود پایبند نیست و حتی حج را به طور متفاوت، با سنت ابراهیمی به جای می‌آورد، در عین آن كه در مراسم حج در كنار دیگران حضور دارد.
بزرگ قریش، جد پیامبر، مقام والای معنوی محمد را می‌شناسد و می‌داند كه كسانی در پی جان ایشان هستند ولی او حتی در مواجهۀ با آنها از مكارم اخلاق دور نمیشود و تلاشش را بر خنثی كردن كینه‌ها و توطئه‌ها و حتی الامكان با پرهیز از رودررویی می‌گذارد. عبدالمطلب بزرگ مكه است اما او حتی با فرزندش ابولهب و همسر وی كه از اشراف مكه و بدخواه او و محمد هستند، پدرانه رفتار می‌كند هرچند با فاصله گذاری معنادار از منش و مشرب حق خود عدول نمی‌كند. از زیباترین و درخشان ترین بخش‌های فیلم، حملۀ ابرهه و لشكر فیل سوارش به مكه و گفتگوی استوار، مؤدبانه و پرنكتۀ عبدالمطلب با اوست.
زمانی كه او به عنوان بزرگ مكه به نزد سردار حبشه می‌رود، تفاوت بین منش آن دو به وضوح نمایان می‌شود، آنجا كه درخواست بزرگ مكه تنها بازگرداندن شترانش است. او در برابر تعجب ابرهه از این درخواست شخصی، جمله ای را می‌گوید كه به عنوان ضرب المثل رایج حتی در زبان فارسی كاربرد فراوان دارد.« انا رب الابل و للبیت رب». پایان فیلم بازگشت به همان آغاز است اما این بار در سال رهایی مسلمانان محاصره شده در شعب ابی طالب: عام الحزن. زمانی كه دیگر بزرگانی چون جناب عبدالمطلب و حضرت خدیجه این سرای را بدرود گفته اند.
در اینجا نیز ردپای ابوطالب به وضوح به چشم می‌آید. یكی در صحنۀ زیبایی از اثر كه موریانه عهدنامۀ قبایل قریش در خصوص محاصرۀ رسول خدا و یارانش را از بین برده و هیچ سندی برای ادامۀ حصر وجود ندارد و دیگری آخرین حركت قبل از وفات عبدالمطلب كه كاسۀ شیر ابولهب را حتی در شرایط دشوار بیماری نمی‌پذیرد و آن گاه ابوطالب را فرا می‌خواند و دست محمد خردسال را در دستان او قرار می‌دهد..
فیلم محمد رسول الله تذكر نگاه رحمانی در دنیای پر از قساوت و شقاوت امروز است كه جریانات آدمكش و آدم سوز مدعی پیروی از پیامبر رحمت شده اند. جای جای اثر با زیباترین سبك هنری با فیلمبرداری استادانه، صداگذاری بی همتا، موسیقی آسمانی و تدوین بی نظیر به تصویر كشیده شده است. مجیدی در صحنۀ آغازین نوشته است «این فیلم با بررسی متون معتبر تاریخی و با برداشت آزاد من ساخته شده است».
از این رو می‌توان آن را در ادامۀ سنت تذكره نویسی ایرانی دانست. برداشت آزاد مجیدی از یك سو ریشه در نگاه ایرانی و تجربۀ ممتد سینمایی او به ویژه در حوزه كودك و نوجوان دارد كه موفق به كسب جوایز ملی و جهانی بسیاری شده است و از سوی دیگر یادآور شخصیتی آرام، آگاه و دوست داشتنی است كه نخستین بار در نمایشگاه قرآن كریم (اواخر دهه هفتاد) پس از ساخت فیلم رنگ خدا و برای تمام فعالیتش در حوزه سینما كه ارتباطی مستقیم یا باواسطه با متون قرآنی برقرار می‌كرد عنوان پرافتخار خادمی قرآن در حوزۀ سینما را به خود اختصاص داد..
احمد مسجد جامعی