یادداشت مفصل نویسنده «سینمای ما» در انتقاد و واکنش به هجمه‌های مطبوعاتی اخیر به فیلم بیضایی و مقاله «این جا چه قدر ساکت است» امیر قادری؛ : هژمونی بی‌اخلاقی/وقتی مهران مدیری هم در مجموعه تازه‌اش منتتقدان را هجو می‌‌کند

سینمای ما - فواد آرام: در دوران جشنواره فیلم فجر نقدهای سینمایی رونق یافته بود و بحث پیرامون خود مقوله « نقد سینما» هم به مسئله ای جدی بدل شد. جنجال های دوره جشنواره در اکثر ویژه نامه های نوروزی مطبوعات نیز بازتاب داشت و با پاسخ امیر قادری به انتقادهایی که از او و لحن نقدی که درباره بیضایی نوشته بود در ماهنامه فیلم، تنور این بحث همچنان داغ باقی ماند. این شب ها هم مهران مدیری در سریال نوروزی اش نیشی به منتقدان سینمایی زد و باردیگر نام منتقدین را مطرح کرد. یکبار متقدی به سینماگری حمله می کند و یکبار سینماگری به منتقدان.

حمله منتقد به سینماگر

جنجال ها از مقاله امیر قادری درباره بیضایی آغاز شد. نویسنده ای از نسل ما، کارگردان پیشکسوت را به دادگاه می برد و درباره اش حکم می داد و سعی داشت تکلیف خودش ـ و نسل ما ـ را در برابر رفتاری که به زعم او بیماری جامعه روشنفکری ( بهتر است بگوییم شبه روشنفکری ) ایران است نشان دهد. اما با کدام ابزار؟ از کدام جایگاه؟ و در چه موضعی؟
این ادبیات و این لحن پرخاشگر تا چه حد راهگشا و درست است؟ ازکدام جایگاه به بیضایی حمله می کنیم و موضع ما در این کشاکش چیست؟ این که می گویم جایگاه ما در حمله به بیضایی چیست نه از منظر موی سپید اوست که به قول یغما گلرویی قرار نیست برای اساتیدی که با رنگ مو خلع سلاح می شوند حرمتی قایل باشیم. ( حسین معززی نیا دو سال پیش در نقد اصلانی گفته بود قرار نیست تنها به رعایت سن و سال و موی سپید احترامی فراتر از حد برای کسی قایل شویم و درست هم گفته بود. ) که بخاطر همه کوشش های اوست برای فرهنگ این سرزمین در طول تمامی سال های عمرش. از کدام جایگاه بیضایی را به کم کاری و گوشه نشینی و بهانه تراشی و « نچ نچ » (!) کردن متهم می کنیم؟ مگر نه اینکه یکی از جامع ترین مجموعه‌ها تاریخ نمایش ایران را او آماده کرده است که همچنان ( از 1344 تا امروز، ووووووووووووووه ) مرجع خیل دانشجویان و علاقمندان نمایش در ایران است. مگر نه اینکه سال ها ( تا زمانی که اجازه داشت ) به تدریس نمایش در دانشگاه پرداخت؟ آیا در طول این سال ها با وجود همه سنگ اندازی ها ـ که چشم بستن بر آنها را نمی توان بخشید ـ هر بار فضا بازتر شده است فیلمی بر پرده نبرده و هر بار امکان یافته نمایشی روی صحنه اجرا نکرده؟ او نیست که که هزار و یکشب را ریشه یابی کرده تا حقیقتی را فاش کند که این داستان ها از این خاک برخواسته اند؟ ردیفی از قفسه های کتابخانه ام را کتابهایی از او و یا درباره او پر می کند. کم است این همه؟ کیمیایی در همه این سال ها ممیزی را به هیچ گرفت، و هر تغییری را در اثرش اعمال کرد و با ترکیبی از رضایت به نظر سانسورچی ها و سهل انگاری در ساختار آنقدر کارکرد و کار کرد تا نتیجه اش آن شد که امروز خبر ساخت فیلمی از او دیگر ذهنی را درگیر نمی کند. کارگردان خلاق سال های دور در این سال ها فقط تصاویری را در کنار هم چیده و عرض کرده است؛ و مگر همین ما نبودیم که به او تاختیمو کارش را تمام شده فرض کردیم و نوشتیم : « از ما که گذشت »؟ حالا کارگردان دیگری در همان شرایط تاریخی و جغرافیایی سعی کرده است تا استانداردهایش را حفظ کند و تن به هر قرارداد و کاری ندهد. به یاد داریم که کیمیایی دو فیلمش را با سرمایه ای ساخت که از یک منبع به هر دوی آنان پیشنهاد شده بود. بیضایی نساخت و این « نه » برای من و بسیاری دیگر خیلی گرانقیمت است. این « نه » دیگر اثر سینمایی نیست که بخواهیم با متر سینما اندازه اش را بسنجیم و ستاره بدهیم. این « نه» در حوزه اخلاق جای می گیرد و در این حیطه ارزشش چیزی ورای ***** است.
چه خوب که نسل ما یاد گرفت سینما را و هنر را و شاید خیلی چیزهای دیگر را ورای ایسم ها نگاه کند. ( نیما حسنی نسب در نقدی بر حکم نوشته بود که نسل ما یاد گرفت سینما را جدا از ایسم ها نگاه کند و چه خوب و درست نوشته بود. ) اما اتفاق های پیرامونی را نمی شود ورای ایسم ها نگاه کرد. نمی شود متصور نبود که آرزوی ساختن پروژه هایی چون « دیباچه نوین شاهنامه» و « پرده نئی» بر دل بیضایی است ولی بودجه ها در کشور ما بر اساس خط بندی ها و ایسم ها و بر اساس تعلقات ایدئولوژیک توزیع می شوند. نتیجه آنکه جمعه شب ها حاصل به هدر رفتن قریب به هفت میلیارد تومان پول بی زبان را باید مشاهده کنیم و باز به علل ایدئولوژیک دم هم نمی توان زد که هر گفتاری در این باب یحتمل تضعیف سینمای دینی است. در نهایت می توان نقدی نوشت و از ضعف ساختار گفت و ... . نمی توان به این ها نظری کرد و بیضایی را محکوم کرد به اینکه در خانه نشسته است و هیچ نمی کند و « گناه و مسئولیت را از روی دوش خود، به سمت دیگران و تاریخ و سیستم پرتاب می‌کند » و «کناری نشسته است و تباهی و درد و مصیبت و معصیت را در دیگران می بیند و نچ نچ می کند». مگر همین بهرام بیضایی نیست که در مسافران انتقال آینه دانش و فرهیختگی را به نسل بعد منتقل کند. او آینه را می خواهد، حتی شکسته و خرد شده برای ما بیاورد. در پایان همان فیلم آیا شعار امید نداد؟ آینه را آیا او نبود که به سوی ما گرفت؟
حمیدرضا صدر در نقدی بر سگ کشی به تفاوت لحن بیضایی از رگبار تا این فیلم اشاره کرده بود. این تفاوت لحن را آیا می توان تنها در محدوده سینما جستجو کرد؟ یا باید دید چه گذشته است در زندگی کسی که چنین تغییر لحن می دهد؟ باید دید چگونه است که کارگردان پر وسواس و سخت گیر تبدیل به سازنده وقتی همه خوابیم می شود که نشانی از وسواس در آن نمی توان یافت. شاید سوء تفاهم شود که من هم یکی از همان شیفتگان «استاد» هستم و می خواهم از او دفاع کنم. دست بر قضا نه تنها چنین نیست که هیچوقت سینمای بیضایی را ـ مگر در تک لحظه هایی ـ دوست نداشته ام. در این میان وقتی همه خوابیم از همه آثار او ضعیف تر است. بی شک رتبه ای پایین تر از دایره تو خالی دارد و حتی نادیده گرفتنی است. اما نمی توان به دلیل ضعف اثر بر کارگردانش حمله برد. از نسل ما که یاد گرفت اگر نا ملایمتی دید با یادآوری تصویر جرج کلونی در مایکل کلایتون همه چیز را فراموش کند، بعید است حالا بخاطر آنکه حس می کند در سالن به او توهین شده است اینگونه برآشوبد. و اینگونه ادبیات ورزشگاه را در نقد سینمایی اش بکارگیرد. بله امیر جان، این ادبیات ورزشگاه است و تفاوت هست میان این دو. بی شک نه تفاوتی طولی که من هیچیک را الزاما و ذاتا بر دیگری برتر نمی دانم. تماشای دیداری از لیگ قهرمانان باشگاه های اروپا می تواند همانقدر دلچسب باشد که دیدن فیلمی از مایکل مان. اما در این میان تفاوتی عرضی هست. مگر خودت نبودی که هنگام تماشای ضیافت کت و شلوار تازه ات را پوشیدی؟ و مگر باز خودت نبودی که چهره‌ات را قرمز رنگ کردی و پرچم به دست برای تماشای دیدار پرسپولیس و سپاهان به ورزشگاه رفتی؟ پس تفاوتی هست میان ورزشگاه و سالن و تفاوتی هست میان ادبیات نقد سینمایی و فریادهای درون استادیوم.

حمله سینما به منتقد

سریال تازه مهران مدیری در حالی آغاز شد که در اولین بخش آن شخصیت اصلی با خود او اشتباه گرفته شده است. گمان می کردم مدیری می خواهد دور جدید را با انتقاد از خودش و همکارانش آغاز کند تا اشاره‌ای باشد به نقد پذیر نبودن شاغلان حرفه های دیگر که در زمان ساخت مرد هزار چهره او را شماتت کرده بودند. حس می کردم می خواهد سوزنی هم به خودش بزند و در بخش های آینده شاید جوالدوزی به دیگران. حتی با خود می گفتم شاید حالا که موقعیت اش پیش آمده با سینه ای گشاده جوالدوزی نثار خویش کند. اما خیالی بود واهی. دست بر قضا در این بخش از منتقدان سینمایی انتقام گرفت و کوچکترین انتقادی هم متوجه جایگاه خودش و گروهش نکرد! او منتقد را « ایراد بگیر» سینما خواند و منتقدین را کسانی دانست که صبح تا شب فیلم می بینند و پول می گیرند. بازیگر مقابلش در مقام منتقد دیالوگی نداشت و حرف مدیری حرف غالب سکانس تلقی می شد. می بینید؟ کس که بخش زیادی از شهرت و محبوبیت اش را مدیون منتقدان سینمایی است در قبال معدود نقدهای منفی که عده ای از منتقدین به او داشته اند آن ها را چنین خطاب می کند. مگر ماهنامه فیلم ـ به عنوان جدی ترین و مهم ترین نشریه سینمایی کشور ـ برای 77 بخش ویژه ای ترتیب نداد و نویسندگان نشریه گاه و بی گاه برنامه های خوب او را تحسین نکردند؟ جالب آنکه گویا مدیری نسبت به این بخش اندک از منتقدین که آثار او را نمی پسندند کینه ای جدی دارد. سال گذشته در مرد هزار چهره اشاره به نشریات روشنفکرانه ای کرد که تیراژ اندکی دارند. می شد حدث زد که یکی از هدف های سازندگان مجموعه ماهنامه هفت بوده است که در آن مجید اسلامی چند باری بر مدیری نقدهای منفی نوشته بود. البته آن زمان هفت دیگر تعطیل شده بود و جناب مدیری می توانست آسوده خاطر باشد که دیگر آن نشریه به آن تیراژ محدود هم نیست که درباره او نقد منفی بنویسد. او می تواند خاطر جمع باشد که « سلطان کمدی» است و ایراد بگیرهای سینما هم در مقابل او حرفی برای گفتن ندارند! او از همه عوامل سینما راضی است بجز « ایراد بگیرها» که خیلی بداخلاق هستند.

هژمونی بی اخلاقی

اما همه این ها را برای چه نوشته ام اصلا؟ سریال مدیری که چند روزی بیشتر از پخش اش نمی گذرد کجا و بیضایی و امیر قادری کجا؟ آنچه در این بین بیش از همه آزارم می دهد و در هر دو مشترک می بینم این است که گویا عده ای که تریبونی در اختیار دارند و مخاطبان گسترده ای، حالا از این تریبون ها استفاده می‌کنند. برای مقاصدی که چندان اخلاقی به نظر نمی رسد. سال گذشته وقتی مدیری روشنفکران را تخطئه کرد کسی بجز همان قشر اندک که دیگر همان نشریات با تیراژ پایین را هم نداشتند به او پرخاش نکرد. او هم با خودش حساب کرده است که من هفتاد میلیون بیننده دارم و وبلاگ ها و نشریات این گروه مخاطبانی کم تعداد. پس این بار پا را فراتر می گذارد. این عین بی اخلاقی است. این اخلاق چیز عجیب و غریبی نیست که از توی کتاب ها سر و کله اش پیدا شده باشد و حربه روشنفکر نماها باشد یا شعاری باشد که قرار است بر سر نگاه های تازه فرود آید. یک مسئله ازلی ـ ابدی است که از دل « یک جور تجربه زندگی روزمره » بیرون آمده است. حمله به بزرگانی که ما چه به آنها بتازیم و چه مدح ایشان را بگوییم بزرگ اند و بزرگ خواهند ماند، اخلاقی نیست. حمله به قشری که سلیقه بخشی از ایشان با شیوه کار ما و آنچه محصول کار ماست جور در نمی آید هم اخلاقی نیست و در این میان حق نداریم که اگر تریبونی وسیع داریم آن را محل این پرخاش‎ها قرار دهیم. چه اگر در جایگاه منتقد در میان نسلی مرجع شدیم و چه اگر در جایگاه فیلمساز در میان مردم راه یافتیم. کما اینکه این ها دیگر نوشته های نسل بالاتر نیست. در مورد امیر قادری و «سینمای ما » البته اینطور فکر نمی کنم. حس می کنم بیشتر یکجور ویروس است که دارد ناخودآگاه بر مجموعه سینمای ما و مخاطبانش اثر می کند. جایگاه خود این نقدها دارد تبدیل می شود به چیزی که « قرار نیست کسی به‌اش دست بزند ». اکثر مخاطبان سایت در کامنت ها نشان می دهند که جایگاه امیر قادری، نیما حسنی نسب و دیگر نویسندگان اصلی سایت را « دربست» قبول دارند و صدای انتقادی به گوش نمی رسد. و خطرناک است وقتی همه مثل هم فکر می کنند چون این شایبه پیش می آید که شاید هیچکس فکر نمی کند. از یک هفتم تا به امروز خواننده مطالب امیر قادری بوده ام و اتفاقا آبجکت های مورد علاقه مشترک زیاد داریم. اما وقتی می بینم که یکی از نسل ما دارد اینگونه به بزرگی که واقعا ـ و نه به طعنه و کنایه ـ « استاد » است حمله می برد و او را متهم می کند نمی توان سکوت کرد.

موخره

متنی شد پر از گلایه و انتقاد و اینطور دوست ندارم تمامش کنم. نه اینکه بخواهم تقلب کنم و نکته خوب غیر واقعی ای را برای هپی اند اضافه کنم. اتفاقا رخداد خوب از همان دوران جشنواره کم نداشته ایم. جشنواره خوبی بود و مهم این بود که جدا از نقدها و جنجال ها، آن سینمایی که دوست داشتیم در اینجا و آن سوی دنیا پیروز شد. ماهنامه فیلم با چند بهاریه فوق العاده از آیدین آغداشلو و حمید رضا صدر منتشر شد که تبدیل شدند به بخش هایی از وجودم. و باراک اوباما برای ایرانیان پیام نوروزی فرستاد. این جای پیامش را بخوانید : « هنر، موسیقی، ادبیات و نوآوری شما جهان را به دنیایی زیباتر و بهتر تبدیل کرده‌است » ما هم نقد می نویسیم تا فیلم هایمان از این رهگذر روز به روز بهتر و کامل تر شوند. تا سینمای ایران هم دنیا را به مکانی بهتر و زیباتر تبدیل کند. و البته در خلال این نقدها زیست مان و شیوه زندگی مان را هم بروز می‌دهیم. چقدر خوب که در نقدها و نوشته هایمان نشانی از قاب های بی نظیر مایکل مان هم باشد. هنرمند خوب به کسی توهین نمی‌کند و کینه نمی ورزد. ای کاش منتقد خوب هم چنین باشد و نخواهد « به کسی بتازد و کسی را بیخ دیوار (!) قرار دهد». مگر نه بچه ها؟ مگر نه امیر جان؟

(تصویر: تابلوی شاهکاری از نورمن راکول)

نظرات