سینمای ملی، علی دایی و درباره الی... : نخستین یادداشت امیر قادری درباره فیلم‌های اکران عید سینماهای کشور/وقتی فاصله میان آثار بیضایی و ده‌نمکی و میلانی از میان می‌رود؛

سینمای ما - امیر قادری: اگر باخت تیم ملی علی دایی (و نه تیم ملی جمهوری اسلامی ایران) را به عنوان یکی از دلپذیرترین حوادث تعطیلات عید کنار بگذاریم (که حسابی خوشحال‌مان کرد)، آن وقت می‌رسیم به اتفاق بدش که اکران همزمان سه فیلم «وقتی همه خوابیم»، «سوپر استار» و «اخراجی‌ها 2» بود؛ به عنوان سه اثری که به نوعی تحت حمایت و تایید معاونت سینمایی هستند. معاونت سینمایی که قرار است به گفته خودش از موجودی به نام «سینمای ملی» حمایت کند؛ اما در عوض بهترین زمان اکران را در اختیار سه فیلمی گذاشته که هر چه باشند، نمی‌توانند در قالب سینمای ملی دسته بندی شوند. سه فیلمی که اتفاقا در این اوضاع و شرایط، از هم دورمان می‌کنند، جدای‌مان می‌‌کنند و میان فرهنگ ما و جامعه جهانی (حالا هر چه قدر بخواهیم بر بومی بودن‌مان تاکید کنیم) فاصله می‌اندازند. فیلم‌هایی که دیوارهای فولادی که عقاید سازندگان‌شان میان ذهن‌های مختلف و عقاید مختلف می‌کشند، و بین این فیلم‌ها و تماشاگران‌شان مانع می‌گذارند، قطور و عظیم است و با وجود شکل و شمایل ظاهرا متفاوتی که دارند، در بنیان تفاوتی با هم ندارند. این جا دیگر فرقی میان بیضایی و ده‌نمکی و میلانی نیست. در هر سه فیلم می‌توان حضور مولف قاهر و قاطعی را دید که با اطمینان و اقتدار و بی‌هیچ رحم و گشاده دستی، آن چه به اعتقادشان خوب است را از بد جدا می‌کنند و به آثاری فوق شعاری تبدیل می‌شوند که عوض کمک به گسترش امنیت و همچنین خلق مسیری برای توسعه و پیشرفت، در گردابی رهای‌مان می‌کنند که همچنان باید در آن دست و پا بزنیم. گیرم که مسعود ده‌نمکی آخر فیلم‌اش سرود ای ایران هم بگذارد و ملت را به اتحاد فرا بخواند. این همان دیدگاهی است که بر فیلم بیضایی هم سایه افکنده است. روشنفکر قدیمی ما چنان در فکر حفاظت از کیان آشنایش است، که ده‌نمکی، وقتی برای رستگاری گروه مردان لات تلاش می‌کند. اگر بیضایی می‌کوشد بین آن چه اسم‌اش را فرهنگ والا می‌گذارد و باقی اجتماع دیوار بکشد، اگر تلاش می‌کند مرزهایی در این دنیا بکشد که داخل‌اش را با سواد و بیرون‌ آن را بی‌سواد و عامی بخواند، اگر می‌کوشد که حتی میان اشکال مختلف هنری هم به طایفه بدها و خوب‌ها شکل دهد، مسعود ده‌نمکی به گونه‌ای دیگر می‌کوشد تا دیوارها و مرزهای خودش را بکشد. که به طایفه مردان لات و لوت خودش شکل دهد. که از ما بخواهد رستگاری این مردان را باور کنیم. این فرق می‌کند با برخورد هنرمندی که از موضعی بالاتر، شکل خاصی از آزادی و درک تجربه عمیق‌تری از زندگی را در قالب آدم‌های حاشیه نشین اجتماع باور کند. چنین نگاه مرز گذارنده و حکم کننده‌ای، طبعا نخستین تاثیرش را بر فرم فیلم‌ها می‌گذارد. انگار ریشه هر دو طرز تفکر یکی است. هر دو فیلمساز از ما می‌خواهند که حرف‌های‌ با تاکیدشان را باور کنیم. که طایفه خوب‌ها و بدها را با نخستین نگاه مشخص کنیم. تغییر کردن آدم‌ها در انتهای فیلم اخراجی‌ها 2، منافاتی با این مرزبندی ندارد. بیش‌تر به نظر می‌رسد قرار است آدم‌ خوب‌ها تبدیل به طایفه‌ لات‌های فیلم شوند تا برعکس‌اش. تازه سوپر استار تهمینه میلانی را می‌گذاریم کنار که چنین نگاه موکد و شعاری و سطحی و سیاه و سفیدی را در حوزه اخلاق ترویج می‌کند. نگاه کنید به صحنه‌ای که ستاره از راه به در شده فیلم دارد موسیقی ضربی گوش می‌کند و فرشته فیلم به او آداجوی آلبینونی را پیشنهاد می‌کند. درست مثل فیلم بیضایی که همین تقسیم بندی را در زمینه سینمایی که هنری و تجاری می‌خواند، انجام می‌دهد؛ و بالاخره در فیلم ده‌نمکی که همان ساز و آواز ضربی قرار است عامل جذب تماشاگری شود که آخر فیلم باید بفهمد، آن چه از طریق‌اش جذب فیلم شده، بد است و معناگرایی و سینمای ملی جای دیگری است. مثل همیشه نخستین ضربه از چنین دیدگاهی به همان مدیومی وارد می‌شود که قرار است پیام از طریق آن منتقل شود. این حکایت سینمای ملی ما در تعطیلات نوروزی بود. مرزبندی محکم و قاطع، اما رو بنایی و سطحی در زمینه هنر، اخلاق و اجتماع. چه شکل معناگرایانه‌اش و چه شیوه روشنفکرانه‌اش.
و جالب است که در این اکران نوروزی، فیلمی قرار بود به نمایش درآید و نشد که کاملا در نقطه مقابل چنین دیدگاه مرز بندی شده‌ای قرار می‌گیرد. درباره الی... اصغر فرهادی که اگر یکی از ما بپرسد، نمونه سینمای ملی مورد احتیاج این روزهای‌مان آن است. هنری که به مثابه آینه عمل می‌کند. بی فاصله، بی مانع و رادع، و همراه با تماشاگر. فرهادی چند روز قبل در مقاله‌ای در همین روزنامه اعتماد نوشت: «سينمايي که خود را به آب و آتش مي زند تا عقيده اش را به تماشاگر تزريق کند، هنوز بلوغ تماشاگرش را باور نکرده و در ذات خود نوعي راديکاليسم را مخفي دارد که در پوسته يي از تعهدات اجتماعي يا اخلاقي، انساني پيچيده شده... نکته ظريف طنزي که در اين ميان وجود دارد، گاهي اين نوع فيلم ها حامل پيام هايي چون اهميت آزادي در زندگي بشرند اما بي خبر از آنکه در دل خود ديکتاتورگونه اين موضوع را بدون شريک کردن او در رسيدن گام به گام به اين موضوع، به وي تحميل مي کنند.» نکته آزار دهنده درباره فیلم‌های اکران عید فقط این نیست. مشکل‌ام این است که این نگاه به شدت محدود کننده، در قالبی از روشنفکری، معناگرایی و اخلاق پیچیده شده که ذات ویران‌گرش را مخفی نگاه داشته است. در یک ستون کوچک نمی‌شود بیش از این‌ها به این بحث پرداخت. امیدوارم مجال مناسب‌ ادامه این بحث همین روزها فراهم شود.
برگردیم به ماجرای باخت تیم ملی علی دایی. شکست یک تیم ملی که حاصل غلبه همین نوع نگاه به تیم بود. تلقی علی دایی از انضباط، از امنیت و از ارتباط با تماشاگر و منتقد و رقیب، همانی بود که به چنین باخت هولناکی ختم شد. تازه اگر هم می‌برد فرقی نمی‌کرد. چون کسی از تماشای بازی این تیم ملی، دل خوشی نداشت و لذت نمی‌برد. «تیم ملی»‌ فوتبال که باخت. حواس‌مان به «سینمای ملی» باشد.

نظرات