سينماي ما- «شیرین» عنوان فیلمی ایرانی ساخته عباس کیارستمی است که در سال 1387 خورشیدی (2008 میلادی) تولید شد. فیلم تصویرگر نگاه 113 بازیگر زن، بدون هیچ سخنی به دوربین فیلمبرداری است، درحالی که صداهایی از قرائت منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی به گوش می رسد. درحقیقت این فیلم روایتی برآمده از واکنش های تعدادی بازیگر مطرح سینما در برابر تماشای نسخه سینمایی داستان خسرو و شیرین در سالنی فرضی را روایت می کند.
همه بازیگران فیلم به جز ژولیت بینوش، ایرانی و همگی از هنرپیشگان حرفه ای سینما هستند. بازیگرانی نظیر فاطمه گودرزی، گلشیفته فراهانی، هدیه تهرانی، مهناز افشار، مهتاب کرامتی، لیلا حاتمی، ترانه علیدوستی، نیکی کریمی، باران کوثری، فاطمه معتمدآریا، رویا نونهالی، ژاله علو، نیکو خردمند، مرحومه حمیده خیرآبادی و ژولیت بینوش در آن حضور دارند. هرکدام از این بازیگرها تنها در صحنه ای کوتاه حضور دارند اما بسیاری از آنها در گفت و گوهای مختلف تجربه با کیارستمی را متفاوت ترین تجربه کاری خود دانسته اند و به آن افتخار می کنند.
فیلم شیرین که به شیوه دیجیتال فیلمبراری شده است، در مراسم گشایش شصت و پنجمین جشنواره فیلم ونیز و در بخش خارج از مسابقه به نمایش گذاشته شد. بعد از مدت ها این فیلم از عباس کیارستمی که بسیاری او را یکی از سردمداران سینمای هنری ایران قلمداد می کنند در داخل کشور اکران خواهد شد. «شیرین» به صورت تک سانس از چهارشنبه آینده در پردیس سینمایی آزادی روی پرده می رود. پیش از این دی.وی.دی این فیلم به صورت قاچاق وارد شبکه نمایش خانگی شده بود اما به هر حال تماشای این فیلم بر پرده عریض سینما لطف دیگری دارد. شیرین ساخته کیارستمی تاکنون در معرض نقدهای مختلف و متضادی قرار گرفته است، «من همیشه به مخاطب فکر کرده ام و سینما برایم بدون مخاطب معنایی ندارد.» این جمله‌های عباس کیارستمی است که موفقیت‌های جهانی او بی شمار شده اند. اما همچنان برایش مخاطب نقش مهمی دارد؛ هرچند سال‌ها تا پيش از اكران «شيرين» بر پرده سينماها فیلم‌های او را مخاطبان غیر از پرده سینما در خانه‌های خود می‌بینند، در واقع ارتباطی نزدیک‌تر و صمیمی‌تر!
«شیرین» فیلمی بود که از همان ابتدا با واکنش و جلب توجه همراه بود؛ فیلمی که پيش از اين دو بار در جمع مخاطبان ایرانی در ایران به نمایش درآمد و هر دو بار نیز با حضور خود کارگردان. یک بار در گالری ماه مهر و بار دیگر در خانه هنرمندان و در جشن تصویر هنرمند. چند وقت قبل شاید بیش از پنج سال پیش بود که برای عباس کیارستمی در دانشگاه تهران برنامه‌یی برگزار شد و فیلم‌هایش به نمایش درآمد و دست آخر نیز خود او در جمع حضور پیدا کرد. در همان برنامه بود که حضور او با تاکید بر این نکته بود؛ «من از هر فرصتی برای دیدار با مخاطب ایرانی استفاده می‌کنم.»
یک یادگاری فیلم شیرین یک رویداد سینمایی و تصویری است. یک فیلم که براساس واکنش صورت‌ها شکل می‌گیرد. کلوزآپ‌های ساده از صورت‌های کسانی که دارند فیلمی را تماشا می‌کنند. همه تماشاگران زن‌اند و فیلمی که دارند تماشا می‌کنند داستان خسرو و شیرین است؛ یک داستان عاشقانه نیمه اسطوره‌یی ایرانی با درون مایه از خودگذشتگی زنانه. مشقت‌های شیرین سیل اشک را بر دیدگان تماشاگران فیلم جاری می‌سازد و صحنه‌های دیگر چون گاز گرفتن لب‌ها، بازی با روسری و توجه محض، همگی بیانگر روایت کلامی فرعی دیگرند.
داستان عامیانه، قدری از کسالت فیلم می‌کاهد و جنبه‌های بصری، ظرافت‌هایی دارند که به چشم نمی‌آیند مثل چهره‌های ترسناکی که در صندلی‌های ردیف‌های عقب نشسته اند. البته اینکه منظور او از این چهره‌های ترسناک آیا مردان غایب و حاضر فیلم است که در پشت صحنه ناظران این تحولات هستند، باز هم برداشت این منتقد است. کیارستمی برای ساخت این فیلم که آن را یکی از سخت‌ترین تجربه‌هایش می‌داند دو سال زحمت کشیده و پنج ماه صرف تدوین این فیلم شده است.
منتقدان خارجي چه گفتند؟
+ ژان میشل فرودون سردبیر مجله معتبر «کایه دو سینما»، فیلم «شیرین» ساخته کیارستمی را به عنوان فیلم برگزیده در نظرسنجی نشریه انگلیسی سایت اند ساوند معرفی کرده است.
+ اندرو پولور درباره فيلم چنین اعتقادی دارد: «واقعاً ناراحت کننده است که در سالن سینما بنشینی و واکنش عده‌یی دیگر از تماشاگران سینما را روی پرده تماشا کنی. این موضوع اصلی فیلم جدید عباس کیارستمی فیلمساز کهنه کار ایرانی است.»
+ منتقد روزنامه گاردین نوشته: «واقعیت این است که کیارستمی طی سال‌های حضور در سینما به تدریج از سینما فاصله گرفته و در تجربه‌های تازه اش بیشتر به یک «هنرمند اینستالیشن» شبیه بوده تا یک فیلمساز.» كیارستمی در این باره معتقد است؛ «وقتی داستانی دنبال می‌شود هم ویدئوآرت است هم سینما یا یک سینماآرت. اگر صدای فیلم را حذف کنیم، آنچه بابت بخش دیداری می‌ماند، خود نوعی هنر است. به عقیده این کارگردان حتی اگر تاثر بازیگران دیده شود، همچون بازدید از نمایشگاهی است که پرتره‌های بسیاری در آن وجود دارد و تماشاگر بعد از دیدن این پرتره‌ها با احساسی بیرون می‌رود که با بازدید از هیچ نمایشگاهی دچار این حس نشده است. فیلم‌هایم با نگاه تماشاگر پایان می‌پذیرد. فیلم شیرین با اینکه داستانی ندارد اما یک فیلم سینمایی است.» منتقد روزنامه گاردین بر این باور است كه «این فیلم یک اثر ابتکاری و خلاقانه است که شایسته طیف وسیعی از تماشاگران است.»
+ نیل اسمیت گزارشگر شبکه خبری بی بی سی مي‌گويد: «تصویر جالب ژولیت بینوش با یک روسری بر سر تنها چیزی است که من از این فیلم با خود خواهم برد. «شیرین» شامل تصاویر نمای نزدیک واکنش زنان مسلمان به فیلمی است که ما فقط آن را می‌شنویم. این تحفه پیچیده، مینی مالیسم را به یک سطح کاملاً تازه می‌رساند.
+ دبورا یانگ منتقد نشریه هالیوود ریپورتر؛ «یک چرخش جالب توجه دیگر در کارنامه فیلمسازی کیارستمی.»
+ منتقد نشریه ورایتی؛ «چهره زنان در «شیرین» در مقایسه با فیلم مینی مالیستی «پنج» یک داستان تاثیرگذار است که روایتی نادیده را غیرمستقیم تفهیم یا بازسازی می‌کند.»
+نویسنده بلومبرگ؛ «آهسته ترین فیلم، فیلم ادای دین کیارستمی به جمعیت سینمارو و نتیجه پایانی آن پیروزی فرم بر محتوا و وسیله بر هدف است.»
+ دیوید بوردول درباره این فیلم كه پيش از اين در سايت "سینمای ما" ترجمه و منتشر شد، اين است: شاید دیدن فیلم شیرین برای همه کار آسانی نباشد. چند نکته آن را می‌توان دوباره مرور کرد و برای دیدن فیلم به خاطر سپارد: 1- زیربنای فیلم «شیرین» اول در فیلم کوتاه «رومئوی من کجاست؟» طراحی شده بود؛ جایی که زنان به تماشای فیلم «رومئو و ژولیت» نشسته بودند. ولی احساسات مستتر در آن فیلم، اینجا با قاطعیت بیشتری عرضه شده اند، به خصوص هنگامی که شیرین می‌گوید؛ «لعنت بر این بازی مردانه که عشق نام دارد،» 2- اولین قطره اشک در دقیقه 38 از صورت زنان فیلم چکیده می‌شود. 3- ماهیت اجرایی که زنان می‌بینند و برایش اشک می‌ریزند، چیست؟ آیا یک نمایشنامه است؟ افکت‌های صوتی سنگین، موسیقی پرالتهاب، و شیوه ضبط صدای بازیگران تداعی گر اجرای یک نمایشنامه نیستند. و سرچشمه صدای قطرات آبی که هر از گاهی از بلندگوی سمت راست به گوش می‌رسد، چیست؟ ماهیت تصویری داستان زدوده شده، ولی حضور داستان در باند صوتی به همان اندازه ملموس است که حضور صورت زنان در تصویر فیلم. چیزی که این زنان به تماشایش نشسته اند، نه سینما است و نه تئاتر، بلکه تلفیقی است از تجربه شدت یافته یک رخداد صوتی-تصویری.
واکنش منتقدان ایرانی چه بود؟
+ مجید اسلامی در وبلاگ هفت ونیم سوالاتی درباره فيلم مطرح کرده است: «... و من مانده ام که چرا کارگردانی که از دوبله متنفر است، و از بازیگران حرفه‌یی بدش می‌آید، و هرگز تدوین در آثارش نقش برجسته‌یی نداشته، این بار می‌خواهد همه اینها را در کنار هم قرار دهد؟ و چرا فقط زن‌ها؟ چرا گریه؟» به نظر می‌رسد او چندان موافق این فیلم نیست و در میان 80 نفر دیگر هم که نظر خود را در این وبلاگ گذاشتند جمع مخاطبان ناراضی بیشتر است.
+ احمد طالبی نژاد درباره فیلم معتقد است: «فیلم در ظاهر ساده است، اما می‌توان آن را جدی‌ترین اقتباس سینمای ایران از ادبیات کهن دانست. کیارستمی با ساخت «شیرین» این اقتباس را با توجه به شرایط انجام داده است. آلبومی است از نسل‌های مختلف بازیگری در سینمای ایران. شیطنت‌هایی که کیارستمی در میزانسن‌ها کرده جالب است و این فیلم در تاریخ سینمای ایران می‌ماند. «شیرین» کوششی برای بالا بردن ظرفیت‌های سینما است. چنین فیلمی در هیچ کجای دنیا ساخته نشده است.» همین تفاوت‌ها نشان می‌دهد که فیلم یک اثر قابل توجه و سوال برانگیز است، به اندازه کافی جذاب و تاثیرگذار است، حرف دارد و می‌تواند آغازگر یک اتفاق باشد.
+ احمد ميراحسان كه شيفته فيلم است مي‌نويسد: فیلم شیرین آخرین اثر عباس كیارستمی البته از منظر آوانگاردیسم سینمایی مسحور‌كننده و جذاب است ولی نه به این سبب كه حاوی تخطی فراهنجاری و شالوده‌‌ی و عادت‌ستیزی‌های گوناگون است، اینها هنوز مبین آوانگاردیسم شدید فیلم اوست و نه الزاما شیرینی‌اش! همچنان‌كه، این آوانگاردیسم مینی‌مال، مفهوم هنر ناب و موزه‌ای و در نتیجه ضد آوانگاردیسم شناخته شده و در واقع آوانگاردیسمی ضد آوانگارد است كه در جای خود به اهمیتش خواهیم پرداخت. اما این سینما قبل از همه این حرف‌ها از آن جهت سینمایی غریب و دوست‌داشتنی و معجزه‌آساست كه به اندازه هر فیلم سینمایی خوب به‌رغم شگردهایی كه ضد سینما به نظر می‌رسد، فیلمی شیرین است و صرفا با زایش ده‌ها و ده‌ها چشم در سراسر فیلم، ما را میخكوب می‌كند و نگاه می‌دارد چنان كه در تمام این مدت اصلا حاضر نیستیم از جای‌مان بجنبیم، وجوه پارادوكسیكال این فیلم داستان‌گویی ضدداستان، تكرار متكثر، نابازیگری بازیگران و... البته نكات قابل تأملی است كه ما را با خود می‌برد.
اشك فاطمه گودرزيوخصوصی ترین احساسات بازیگران زن کیارستمی‌درباره چگونگی گرفتن حس‌هاي بازيگران زن فيلم می‌گوید: «برای ساخت شیرین، فیلمنامه‌یی در دست نبوده و بازیگران فیلم تنها شش دقیقه به کاغذ سفیدی نگاه کرده و فیلم ذهنی خود را که نشانه قدرت بازیگری آنها است در مقابل دوربین ساخته اند. این فیلم لحظاتی از خصوصی ترین احساسات بازیگران زن سینمای ایران است. در سینمای امروز ایران بد نیست زنی مانند شیرین هم داشته باشیم.»
برای دیدن فیلمی‌از عباس کیارستمی کسی تردید نمی‌کند. در بدبینانه ترین شکل بخشی از فیلم را می‌بینند و بعد نظر منفی خود را می‌دهند. اما برای دیدن این فیلم دلایل بیشتری وجود دارد.به قول کیارستمی «داستان در این فیلم مهم نیست. اتفاق‌هایی که در صورت بازیگرها دیده می‌شود، مهم است. می‌شود فیلم را بدون صدا دید و به دریافت‌های تازه‌یی رسید. همه بازیگرها در این فیلم خوب بودند.» کیارستمی فیلم خود را بسیار دوست دارد و گفته است؛ «شیرین فیلمی کاملاً تجربی است. حتی اگر تماشاگران این فیلم را دوست نداشته باشند ذره‌یی به آن شک نمی‌کنم. تماشاگران این فیلم به اندازه کارگردان خلاق هستند. این خصوصیت در آنها وجود دارد که از تخیل خود استفاده می‌کنند.»
در واقع این فیلم دیدن تصویر بازیگران ایرانی است. مهم نیست بخشی از ذهن مان برای شناختن آنان مشغول می‌شود. اما اینکه آنها در یک سالن تاریک نشسته اند و به یک صفحه خیره شده اند و احساسات خود را بیان می‌کنند یک فرصت است تا بیشتر با این هنرمندان آشنا شویم. آنان دیگر بازیگر نیستند. مهتاب کرامتی و ترانه علیدوستی و پگاه آهنگرانی، هدیه تهرانی، نیکی کریمی و فاطمه گودرزی هستند؛ بازیگرانی که هیچ وقت با کیارستمی کار نکرده اند. شاید به دلیل همین ستاره بودن‌شان و اکنون ما با یک آلبوم روبه رو هستیم که عکس‌های آنها را کنار هم قرار داده است و آنها را در یک فرصت می‌بینیم و نظاره می‌کنیم. شاید ما نتوانیم مانند کارگردان فیلم 50 بار آن را ببینیم، شاید نظرات ما درباره حس‌های مختلف این بازیگران حتی با خود کارگردان هم فرق داشته باشد و شاید به نظرمان برخی اشک‌ها اضافی باشد اما او صادقانه درباره همان اشک‌ها هم نظر دارد و می‌گوید؛ «من قطره اشکی را که از چشم فاطمه گودرزی می‌چکد در این فیلم دوست دارم و این شاید کمی ضدسینما باشد.» شاید نباید فراموش کنیم که کیارستمی گفته است؛ «شیرین» فیلم آخر من است و از آن جلوتر نمی‌روم. و همچنان از شنیدن نظر مخاطبان هیجان زده می‌شوم و احساس می‌کنم مخاطب با جزییات کارهای من را دنبال می‌کند.»
