| | |
مريم جباري اميري*
سینمای ما - پخش سريال يوسف اين ويژگي را داشت که بار ديگر اين موضوع مهم و اساسي در حيات انسان را به حوزه عمومي بکشاند و بحث و بررسي درباره آن را صورت و صبغه تازه دهد. به خصوص آنکه برخي خواب ديدن را امري صرفاً قديمي و منسوخ مي دانند و توجه ندارند که اين مساله مبتلابه بشر در تمامي دوران ها بوده و خواهد بود و برخي از شاخص ترين روانشناسان جهان همانند فرويد و يونگ در اين زمينه سال ها کار کرده و حاصل تجربيات خود را به صورت کتاب انتشار داده اند که خوشبختانه برخي از اين کتاب ها برگردان فارسي هم شده است. در اين نوشته سعي شده به شکلي اجمالي و گذرا، ابتدا خواب ديدن را در منابع کهن و تاريخ باستان بررسي کرده و سپس از متون مذهبي چون قرآن کريم و احاديث ائمه معصومين و متون به جا مانده از گذشته، همانند تعبير خواب ابن سيرين نکاتي در اين زمينه ارائه شود. در بخش اصلي و بدنه اين نوشته نقبي به ادبيات موجود در روانشناسي زده و ديدگاه چهره هاي نامي چون يونگ، فرويد، آلفرد آدلر، پرز، شولتز و برخي ديگر از روانشناسان شاخص که در اين زمينه ديدگا ه هاي شناخته شده و معروفي دارند، مورد بررسي قرار گرفته است.
ديدگاه پيش از تاريخ درباره روياها
خواب ديدن، يا آنچه در زبان علمي امروز به آن «رويا» مي گويند قطعاً از ابتداي خلقت بشر با وي همراه بوده است، اما آنچه از تاريخ و ازمنه باستان به جاي مانده است، بروزات بيروني خواب ديدن ها است که خود را در افسانه ها و اسطوره ها و نمادهاي به جاي مانده از دوران باستان نشان داده است. مردم عهد باستان گمان مي کردند روياها با دنياي موجودات فوق بشري که به آن باور داشتند مرتبطند و روياها را الهاماتي از جانب خدايان يا شياطين قلمداد مي کردند. به علاوه، مسلم بود براي رويابين يا همان کسي که خواب ديده است، روياها معناي مهمي داشت و معمولاً آينده را با آن پيش بيني مي کردند. در سال هاي پاياني دوران باستان، ارشميدس دلديايي، به عنوان بزرگ ترين مرجع و مفسر روياها شناخته مي شد. ديدگاه پيش از علمي درباره روياها که مردم باستان به آن باور داشتند و به يقين در هماهنگي کامل با باورداشت هاي کلي آنها درباره جهان بود، آنان را به فرافکني درباره چيزهايي به دنياي برون راهبر شد که تنها و تنها برخاسته از ذهن آنها بود. از اين منظر، آنها معتقد بودند آنچه از روياها در حافظه باقي مي ماند، هنگام هوشياري و در ذهن بيدار در صبح ايجاد مي شود. حال و هوايي از چيزي بيگانه که از دنيايي ديگر مي آيد و با مضمون هاي ماندگار ذهن به تقابل برمي خيزد.
ديدگاه مذهبي و خواب در قرآن کريم
در کتاب هاي مذهبي عهد عتيق و عهد جديد هم درباره خواب سخن گفته شده است که هنگام طرح ديدگاه هاي فرويد به آن خواهيم پرداخت، اما در کتاب ما مسلمانان، قرآن کريم، و در آيات مختلف از خواب سخن گفته شده است. در برخي از آيات قرآن کريم خواب ديدن، نشانه پيش بيني اموري درست و حتي داراي پيام صادق مربوط به آينده احتساب شده است. از ميان خواب هايي که در قرآن کريم آمده، از جمله خواب پيامبر اکرم(ص) در سوره مبارکه فتح در مورد پيروزي بر استبداد حاکم بر مکه، خواب حضرت ابراهيم(ع) و قرباني کردن اسماعيل که در سوره مبارکه صافات آمده و خواب حضرت يوسف (ع) در ابتداي دوران کودکي اش براي حضرت يعقوب (پدرش) يا تعبير خواب او درباره دو جوان همبندش در زندان که داراي پيامي از آينده بود و پس از مدتي تعبير يوسف از اين دو خواب در واقعيت ماجرا هم به وقوع پيوست و صحت گفتار يوسف مشخص شد، از شهرت بيشتري برخوردار است. پيامبر گرامي(ص) درباره رويا مي فرمايند؛ «خواب هايي که انسان مي بيند سه گونه اند؛ برخي از آنها مژده يي از سوي خداست و برخي برانگيزاننده اندوه از سوي شيطان است و پاره يي ديگر همان چيزهايي است که انسان در انديشه اش مي پرورد و در مورد آنها بسيار فکر مي کند که آنها را در خواب مي بيند.» (بحارالانوار علامه مجلسي، جلد 61 ، 191) بحث خواب به قدري حساس است که حتي نمي توان اهميت تعبير خواب را ناديده انگاشت، چرا که پيامبر مي فرمايد؛ «خواب خود را جز به انسان باايماني که از آفت حسد و بيدادگري و پايمال کردن حقوق ديگران به دور باشد روايت مکن،» (بحارالانوار علامه مجلسي، جلد 61،ص 191)
ابن سيرين و تعبير خواب
در ميان تمامي کساني که درباره خواب و خوابگزاري سخن گفته و نوشته اند، نام ابن سيرين و تعبير خواب او از همه شناخته شده تر است. هم اينک نيز اگر گذارتان به يک کتابفروشي بيفتد قطعاً کتاب تعبير خواب ابن سيرين را در قفسه ها پيدا خواهيد کرد که از سوي ناشران مختلفي منتشر شده است. او از دانشمندان، فقيهان، محدثان و راويان نسل دوم اسلام و اهل بصره است که سال 33 هجري قمري متولد شد و سال 110 قمري به ديار باقي شتافت. نام کامل وي ابوبکر محمد ابن سيرين بصري است. ابن سيرين از استادان خويش نکته ها درباره تعبير و تفسير خواب آموخت و از نوشته هاي پيشينيان به ويژه از نوشته هاي کهن ايراني در تکميل اطلاعاتش بهره جست.
پس از گرايش به اسلام و فراگرفتن بخش هايي از علوم و مفاهيم آن نيز به نکاتي جديد در اين مورد برخورد و آنگاه با حسن سليقه و ذوق و ابتکار خويش يادداشت هايي تهيه و آنها را دسته بندي کرد که آنچه اينک در قالب کتاب و در روايت هاي مختلف از ابن سيرين انتشار مي يابد به گفته مورخان همان يادداشت هايي است که وي يا شاگردانش گرد آوردند.
در اين ميان پسنديده است اشاره کنيم از امام ششم، امام جعفر صادق(ع) هم به عنوان معبري نامدار ياد شده است. کتاب تعبير خواب که به نام تعبير خواب ابن سيرين، دانيال نبي(ص) و امام جعفر صادق(ع) انتشار يافته است، در قرن ششم توسط ابوالفضل حبيش ابن ابراهيم تفليسي گرد آوري شده است. اين کتاب سال 1380 با تصحيح و ويرايشي تازه توسط دکتر حسن فريد از سوي انتشارات فراهاني به بازار کتاب عرضه شد.
علم روانشناسي و تعبير خواب
جداي از آنچه امثال ابن سيرين و ديگران به تعبير خواب پرداختند، تاريخ و نمادها و نشانه هاي باقي مانده از آن نشان مي دهد آدميان در هر دوره يي تلاش هاي فراواني صورت دادند و سعي کردند با استفاده از رشته هاي گوناگون علمي، فرهنگي، ديني و روانشناسانه و جامعه شناسانه، و حتي هنري و تاريخي، به شناختي از خواب و رويا برسند و تفسير و تاويلي از آن به دست دهند. در علم روانشناسي فصل خاص و مهمي به روانشناسي خواب يا همان رويا اختصاص يافته است و برخي از بزرگان روانشناسي همانند فرويد و يونگ کتاب هاي نسبتاً حجيمي در اين زمينه نوشته اند که اتفاقاً برخي از آنها هم به زبان فارسي ترجمه شده است که کتاب تحليل رويا اثر يونگ و کتاب نسبتاً حجيم تعبير خواب فرويد از جمله آنها است که کتاب دومي را زنده ياد شيوا رويگريان برگردان فارسي کرد و نشر مرکز انتشارش داد. بحث تعبير خواب حضرت يوسف به قدري مشهور است و در روايات کتاب هاي عهد قديم نيز از آن سخن رفته است که روانشناس معروفي چون فرويد از آن ياد کرده و از تورات در اين زمينه مثال آورده است. «در اين باره روياهايي که در خلال يک واحد ظاهر مي شوند اين احتمال را نبايد از نظر دور داشت که اين نوع روياهاي جدا و متوالي... معناي واحدي داشته باشند و انگيزه هاي واحدي را در مصالح مختلف بيان کنند که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر دنبال مي کنند و گاوهاي لاغر گاوهاي چاق را مي خورند. اين همه جانشيني نمادين براي پيش بيني هفت سال خشکسالي در سرزمين مصر بود که بايد تمام آنچه در هفت سال فراواني جمع کرده بودند به مصرف مي رساندند.» (تفسير خواب زيگموند فرويد، ترجمه شيوا رويگريان، ص 103 )
زيگموند فرويد براي نخستين بار نظريه يي را درباره نقش ضمير ناخودآگاه در زندگي انسان شرح داد. طبق نظريه فرويد روياها در دو سطح کار مي کنند؛ سطحي روشن و صريح که نشان دهنده سطح ظاهر است يا بيانگر حوادثي است که به خاطر سپرده ايم. در سطح نهان يا نهفته اشيا و اعمال در رويا به صورت نماد مسائل جنسي، احساسات پرخاشجويانه، انديشه ها و آرزوهايي فردي درمي آيند که به طور عادي سرکوب مي شوند.
از نظر فرويد روياها، شخص خواب بيننده را در برابر اثرات ناراحت کننده يي که از درک مستقيم اين اميال حاصل مي شوند، محافظت مي کنند. همچنين فرويد مي گويد؛ «همه روياها آرامش بخشند، آنها به جاي آنکه آدمي را از خواب بيدار کنند، خوابش را طولاني تر مي کنند، روياها نگهبانان خواب هستند نه برهم زنندگان آن.» (تعبير خواب، ترجمه عادل بيابانگردجوان، انتشارات فرهنگ معاصر، ص 39) فرويد رويا را تحقق آرزوهايي مي دانست که فعاليتي بود براي حل مسائل قديمي. در کنار نظريه فرويد، نظريه آلفرد آدلر قرار دارد. او در آغاز از پيروان فرويد بود. آدلر بر ميل قدرت تاکيد مي کند و آن را روانشناسي فردي مي نامد که هر فرد را هدايت مي کند. به اعتقاد وي کودکان در آغاز احساس حقارت دارند، بزرگسالان تلاش مي کنند اين احساس را به سمت اهداف موفقيت و برتري سوق دهند و روياها بازتاب اين اميال هستند. آدلر معتقد بود تحليل رويا به منزله «کارخانه عواطف» عمل مي کند و چنين تعبيري را براي رساندن منظور خود از خواب ابداع کرد، با اين تفاوت که وي رويا را فعاليتي مي دانست براي حل مسائل آينده، يعني روياها به سادگي و به صورت آمادگي عاطفي فرد براي آينده نزديک قابل فهم و درک اند. آدلر از رويا (خواب ديدن) براي حل مسائل آينده استفاده کرد که از طريق رويا و خواب احساساتي در ما به وجود مي آيد که ما را در مواجهه با مسائل و مشکلات آينده مدد مي رساند يا از موقعيت هاي مخاطره آميز آگاه مي کند و هشدارمان مي دهد. آلفرد آدلر رويا و خواب را در زمينه روش درمان خود به طور جدي مطرح مي کرد، چرا که معتقد بود روياها جهت هدف و شيوه زندگي فرد و در نتيجه جهت درمان را مشخص مي کنند. از نظر وي در رويا مسائلي مشخص مي شود که جهت حرکت بيمار را معلوم مي کند. هنري موري روانشناس مطرحي بود که تاثير عظيم و ماندني بر مطالعه شخصيت داشته است و از او به عنوان يکي از روانشناسان برجسته زمان خود ياد مي کنند. مهم ترين کار وي فهرست نيازها و طرح اصول شخصيت شناسي است. او نيز همانند روانشناسان ديگر در زمينه روياها به خصوص روياهايي که از مرزهاي اخلاق مي گذرد، مي گويد؛ «اين تکانه هاي ماست که سخن مي گويد و ما را به عمل وامي دارد، در حالي که وجدان ما را بر حذر نمي دارد، اگرچه گاهي به ما هشدار مي دهد. من کاستي هاي خودم و تکانه هاي شريرانه خود را دارم، هنگامي که بيدار مي شوم در برابرشان مقاومت مي کنم و غالباً موفق مي شوم تسليم شان نشوم، ولي در روياهايم من هميشه تسليم شان مي شوم يا درست تر اينکه من زير فشار آنها بدون ترس يا ندامت دست به عمل مي زنم.» (تفسير خواب زيگموند فرويد، ترجمه شيوا رويگريان، ص 76 ) نگاهي به تمامي اين نظريه ها نشان مي دهد آنچه قرآن کريم در 1400 سال قبل مطرح کرد و در سخن پيامبر اکرم(ص) مطرح شده، در علم روانشناسي مدرن هم از آن سخن مي رود و ابراز نظر درباره آنها صورت مي گيرد. به اعتقاد روانشناسان تحليل رويا اساس درمان تحليلي است، چرا که تحليل رويا مهم ترين ابزار براي راه يافتن به ضمير ناخودآگاه است. روياهاي مستقل از بخش خودآگاه ما و بسيار ارزشمند هستند. از جمله روانشناساني که براي شناخت شخصيت مراجعه کنندگانش از روش تحليل رويا نيز استفاده مي کرد، کارل گوستاو يونگ بود. وي بعدها برخي از اين تجربه ها را در کتابي با عنوان تحليل رويا آورد. (تحليل رويا؛ گفتارهايي در تعبير و تفسير رويا، ترجمه رضا رضايي، نشر افکار، ص 18) کارل گوستاو يونگ با فرويد در اين زمينه که در محتواي يک رويا از زباني نمادين استفاده مي شود موافق است، اما او معتقد است محتواي يک رويا بيانگر غرايز و خاطرات ناخودآگاه جمعي- نژادي يا «کهن الگو» است که ميان انسان ها فارغ از فرهنگ هايشان مشترک است. انديشه هاي بنياديني وجود دارند که خودشان جزء نمادها هستند و عبارتند از قهرمان، غول، ماندالا که نشانگر جست وجوي فرد خواب بيننده براي کمال و وحدت نفس است و قرباني و نقاب. يونگ مي گويد؛ «روياها مي توانند بيانگر حقايق غيرقابل اجتناب، تجارب نامعقول، حتي بصيرت هاي مربوط به تله پاتي باشند و خدا مي داند چه چيزهاي ديگري مي تواند در روياها تجلي پيدا کند.» (تعبير خواب، ترجمه عادل بيابانگردجوان، انتشارات فرهنگ معاصر، ص 98) به گفته يونگ «خواندن روياها به قدر خواندن فيزيولوژي دشوار است. همان طور که تشخيص هاي طبي قلب، کليه، کبد و... نيز مستلزم تکنيک جدي است، اين کار هم بدون تخصص امکان پذير نخواهد بود.» (همان منبع، ص 123) بر همين اساس يونگ معتقد بود براي خواندن حقايق بي طرفانه رويا ها بايد تخصص لازم را دارا بود.
روياها ارتباط تنگاتنگي با زندگي انسان دارند. اگر ما تاريخ زندگي را ندانيم، نمي توانيم روياها را درک کنيم.
يونگ معتقد است روياها حقايق عيني اند و به اقتضائات پاسخ نمي دهند و ما اختراع شان نکرده ايم.
ما نمي توانيم در روياهاي خود دخل و تصرف کنيم و محيط واقعي هم لزوماً مواد و مصالح رويا را فراهم نمي کند، حتي وقتي اتفاق مهم و جالبي روي مي دهد، اغلب اثري از آن در روياهاي خود نمي بينيم. روياهاي ما هميشه تحت کنترل ما نيستند. (همان منبع، 148) در ادامه نظريات مطرح شده روانشناسان درباره خواب (رويا)، جا دارد نظريه يکي ديگر از روانشناسان تاثيرگذار در اين زمينه به نام «پرز» را هم مطرح کنيم. اين روانشناس بنيانگذار «گشتالت درماني» است؛ روشي که بخش هاي ناسازگار شخصيت را با بخش هاي ديگر سازگار مي کند. پرز معتقد بود شخصيت ها و اشيايي که در خواب مي بينيم فرافکني هاي خودمان هستند، يعني بخشي از شخصيت ما هستند که يا نپذيرفته ايم يا با آن آشنا نيستيم يا بيانگر ديدگاه ما نسبت به ديگرانند. او معتقد است از آنجا که ما خالق روياهايمان هستيم، بنابراين هر چيزي که در رويا هايمان وجود دارد بايد بخشي از خويشتن درون مان باشد، يعني روياها مخلوقاتي فردي هستند و نه يک زبان نمادين همگاني. بسياري از ما وقتي خوابي آشفته يا خوب مي بينيم، بعد از آنکه از خواب بيدار مي شويم قاعدتاً يا به شکلي سطحي از کنار آن مي گذريم يا با خود مي انديشيم که خوابي بود گذشت و گمان مي کنيم توجه به آن خرافاتي بيش نيست و چندان آن را جدي نمي گيريم و البته در اين ميان برخي هستند که اين گونه خواب ها را جدي تلقي کرده و به دنبال پاسخي براي آن در دنياي واقعي هستند. بنا بر اين قضاوت ساده کسي که از خواب بيدار شده اين است که روياهاي او حتي اگر خود از دنيايي ديگر نيامده بودند، به هر حال او را به دنياي ديگري برده بودند. بوداخ فيزيولوژيستي معروف است که در زمينه خواب و رويا پژوهش هاي قابل اعتنايي انجام داده است. به اعتقاد بوداخ «در روياها، زندگي روزانه، با زحمت ها و لذت هايش، با دردها و خوشي هايش هرگز تکرار نمي شوند و روياها هدف شان آزاد کردن ما از زندگي روزانه است، حتي زماني که تمام ذهن ما آکنده از چيزي است، وقتي اندوهگين مي شويم يا حتي تمام نيروي فکري ما جذب مساله مي شود، رويا جز آنکه وارد فضاي روحي ما شود و واقعيت را با نمادها بازنمايي کند، کار ديگري انجام نمي دهد.»
از آنجا که علم تعبير خواب و خود خواب ديدن مستند و کاملاً علمي است، اکنون اين بحث پيش مي آيد که آيا مفاهيم اخلاقي در رويا صحت دارد؟ به تعبير دقيق تر خلق و خو و منش فرد با خواب و روياي فرد تا چه حدي ارتباط دارد؟ در واقع تا چه اندازه گرايش هاي اخلاقي و احساسات ما به عالم رويا راه مي برند. روانشناسان بسياري در اين زمينه پژوهش کرده اند از جمله آنها جسن است که مي نويسد؛ «در خواب نه بهتر مي شويم و نه شريف تر.» او معتقد است وجدان در خواب (رويا) خاموش است، زيرا در روياها رحمي احساس نمي کنيم. امکان دارد مرتکب بدترين جنايت ها شويم. دزدي، خشونت، قتل و همه اين اعمال در خواب در کمال خونسردي و بي هيچ احساسي از پشيماني در بعد انجام مي شود. (تعبير خواب فرويد، ترجمه شيوا رويگريان، ص 158 ) ديگر روانشناسي که در اين زمينه تلاش و کوشش کرده ريد استاک است. وي مي گويد؛ «تداعي هايي که در روياها صورت مي پذيرند و انکاري که در روياها به يکديگر پيوند مي خورند، توجهي به تامل- عقل سليم- سليقه زيباشناختي يا قضاوت اخلاقي ندارند.» شولز هم از جمله روانشناساني است که تجربه هاي مهمي را در اين زمينه به آزمون نهاده است. وي مي گويد؛ «روياها حامل حقيقت اند، به رغم تمام نقاب هايي که در زندگي بر چهره مي زنيم در روياها ما ياد مي گيريم خودمان را بشناسيم. انسان شريف نمي تواند در رويا مرتکب جنايت شود، يا اگر هم مرتکب جنايت شود از آن وحشت مي کند، درست همان طور که از چيزي که مغاير طبع خويش باشد، اجتناب مي ورزد. با نگاهي به تمامي اين پژوهش ها که خوشبختانه در چند دهه اخير صورت هاي جدي تري به خود گرفت، مي توان اذعان کرد خواب ديدن يا به تعبير دانش روانشناسي، رويابيني، بخشي مهم از زندگي و زيست آدميان را سر و شکل مي دهد و رمزگشايي از آن به دغدغه شاخه يي مهم از علم روانشناسي تبديل شده است.
*دانشجوي کارشناسي ارشد روانشناسي مشاوره و راهنمايي
|
