یادداشت نویسنده «سینمای ما»‌ بر «مرد 2هزار چهره»؛ : آن که می‌‌ماند و آن که نه...

سینمای ما - آرمین ابراهیمی: شوخی چیست؟‌ معیارهای درجه یک بودن و اصیل بودن و دوام آوردن یک شوخی چه چیزهایی هستند؟ یک شوخی خوب شوخی ای ست که ما را در جا می ‌خنداند و بعد رهایمان می‌ کند یا شوخی ای که وا می داردمان در تنفس ها و سکوت‌ ها به سویش برگردیم و به مفهوم احتمالی نهفته اش یا نقطه ی شروع اش فکر کنیم؟ اصلا یک شوخی از کجا آغاز می شود؟ از وضعیت یک شخصیت در یک موقعیت؟ پرسش‌ های این چنینی در مورد ماهیت و کارکرد شوخی فراوان اند. این که یک شوخی به صرف بامزه ‌گی اش می تواند صرف نظر از خاصیت پایداری و منفک از کلیت یک مقصود ارزیابی شود یا وقتی معنا و رسالت اصیل تری می یابد که در کنار خنداندن مخاطب او را درگیر مسائلی مهم تر کند و از طریق همین بی اعتنایی و دست انداختن سوژه اش خیلی موثر تر از یک رویارویی جدی و عاری از طنز و لبخند به آن نزدیک بشود و فکر بیننده یا خواننده اش را به واکنش بطلبد. خوشبختانه بسیاری از این سوال ها بی پاسخ نمانده اند؛ «وودی آلن» نویسنده و فیلم‌ساز آمریکایی در آثار متعددش از طرق گوناگون به اغلب این پرسش ها جواب داده است. نگارنده در این مورد از فیلم محبوب فیلمساز محبوب اش، «منهتن»، ساخت سال 1979 مثال می آورد. منهتن فیلمی سرگرم کننده و مفرح است. سرشار از شوخی و متلک و موقعیت ها و آدم هایی که همه حتا بیست و چند سال پس از اولین اکران ها لحظه ای –به رغم سیاه و سفید بودن فیلم- خسته کننده و کسل کننده نمی شوند. این اثر، در عین حفظ تمام جذابیت های ظاهر سر حال و زنده اش مکاشفه ای ست بسیار عمیق در عشق و روابط پیچیده ی انسان ها در دنیای تنگ و تاریک معاصر، فیلمی درباره ی اعتماد و تعهد و ناپایداری و در نهایت تعجب –و به روش باقی آثار خالق اش- درباره ی مرگ. سایه ی تنفس مرگ را در گوشه گوشه اش حس می کنید و از نوستالژی غریب آن احساس خفه گی می کنید اما به شوخی ها می خندید. این خندیدن، تنها یک قه قه یا لبخند آنی و گذری نیست. شما همراه با کیف کردن از شنیدن جوک یا تماشای موقعیتی بامزه به حرف پشت آن صحنه و آن شوخی فکر می کنید؛ اینجاست که کمدین متفکر، آلن، همانطور که خنده می آفریند به پوچی و پیچیده گی دنیا و آدم ها و نابه سامانی حقایق اشاره می کند. چه روش دیگری این چنین تاثیری دارد؟ از چه راه دیگری می توان به نتیجه ای که آلن در پایان این اثر می گیرد، و صد البته میزان باور پذیری و نفوذ آن در مخاطب، رسید؟ برای این که مطمئن باشیم این اتفاق تنها در همین یک اثر یا چند اثر محدود استاد نیفتاده و محصول یک بینش و توانایی دائمی است مثال های بسیاری، حتی در بین فیلم های یک سر کمدی و شوخ و شنگ نخستین آلن که ظاهرا خنداندن مخاطب اولین و آخرین مقصد سازنده شان بوده، حاضر و آماده هستند. حتی در دومین فیلم آلن، «پول رو بردار و فرار کن!»، همه ی حوادث، شکل روایت ها، اپیزودها، جوک ها، و تمام ساختار داستانی و بصری اثر، همانطور که بیینده را از خنده روده بر می کنند در پس خود مسائل و مفاهیمی ریشه ای و اساسی پنهان کرده اند و در خدمت بینش خالق حرکت می کنند. این شیوه، این سبک منحصر به فرد، تا همین حالا هم، مثلا در «خبر داغ» که محصول سال 2006 است، به روشنی در کار استاد بزرگ رویت می شوند. رسیدن به یک اصل مخوف و هولناک و به شدت خطرناک و امروزی، از طریق شوخی و جوک و متلک و دست انداختن و بی اهمیت جلوه دادن همه چیز.

«مهران مدیری»، نه تنها در گذشته که کلیت طنز در ایران در حصار و بن بست گرفتار بود، بلکه همین اواخر هم که او در مسیرش به پخته گی و باتجربه گی رسیده، هیچ گاه کمدین خوبی نبوده و هیچ گاه کمدی های دلچسبی نساخته است. جدا از موقتی بودن بامزه گی های نهفته در آثارش، که گاه البته می توان نه بامزه گی و شیطنت که «لوده گی» و تلاش های غمگنانه و تکرار زشت یک موقعیت لوس برای خنداندن بیینده نامیدشان، او هیچ وقت یک شوخی مستعد متنی را به نحو دل انگیز و جذاب و در خورد به یک شوخی تصویری کامل تبدیل نکرده است. یا همه ی شوخی ها را تحت محوریت جذابیت پرسونای خودش ناکار می کند یا آنقدر در اجرای آنها بی سلیقه گی به خرج می دهد که کاملا از دهن می افتند و هیچ خنده یی پشت شان باقی نمی ماند.

اتفاقا ایده ی اصلی «مرد دو هزار چهره» (و به طبع آن قسمت نخست، «مرد هزار چهره») خیلی واضح و روشن از روی «زلیگ» ساخته ی سال 1983 وودی آلن آمده است؛ «لئونارد زلیگ» مردی ست که وقتی با کسی در یک جا قرار می گیرد کاملا شبیه او می شود. با یک سیاه پوست، با یک یهودی و با هر نوع آدم دیگری که برخورد می کند تمام رفتار و افکار او را به خود می گیرد و به کل می شود آدمی دیگر که هیچ کس نمی تواند او را از آدم اصلی تمیز بدهد. جُدا از ساختار تنگاتنگ تصویری و مفهومی فیلم، و طعن و اشاره ی تند آن به جامعه ی بی ثبات زمانه اش، همین خط داستانی که آلن آن را به استادی تمام و در بهترین حالت ممکن روایت کرده بود در دستان مدیری و نویسنده گانش تبدیل به ملغمه ی عجیبی می شود که از هر نوع بار معنایی و اعتبار مفهومی ساقط شده و، تا سطح لوده گی و دست انداختن و مسخره گی پایین می آید. و بعد هم اسم اش می شود شوخی با قشرها و طبقه ها برای سرگرمی و اعلام نارضایتی و معصومیت از این که چرا اقشار و طبقه ها شوخی و متلک را بر نمی تابند. و بعد هم اسم اش می شود طنز اجتماعی از زاویه ی نقد نمادها. چه ربطی دارد؟ آیا یک اثر طنز، یک اثر کمدی، اول نباید شوخی های قوی و محکمی داشته باشد که تا مدتها بتوان با برگشتن به سویشان خندید و بعد، به مقصود پنهان پشت شان اندیشید؟ یا خنده ی آنی صرف نتیجه ی رضایت بخشی ست؟ این اصلا مهم نیست که آثار مُدیری تنها بخشی از یک مجموعه ی عظیم تولیدی است که همه هم سان و یک نوع اند و در بی مزه گی و زشتی با هم برابراند (که بعد تعبیر می شود به دشمنی با اشخاص و اسامی)، بلکه این مهم است که خیلی از اصحاب قلم او را، جنس کمدی و ساختار آثار او را، بی دلیل برجسته می کنند و در آن نکات مهم و حیاتی می یابند و بعد پُزِ کشف این گوهر را می کوبند تو سر دیگران. در حالی که مُدیری نه تنها کُمدین نیست، بلکه به طرزی غریب موقعیت های مستعد و مناسبی را که بعضا نویسنده گانش برایش دست و پا می کنند (یعنی محصول خالق نخست است نه قوه ی اجرای او) تباه می کند. حالا انگار با پخش چند قسمت از «مرد دو هزار چهره» این چیزها کم کم دارند رو می شوند. این که موفقیت های پیشین حاصل توانایی بوده یا اتفاق. این که شوخی چیست. این که معیارهای درجه یک بودن و اصیل بودن و دوام آوردن یک شوخی چه چیزهایی هستند. این که یک شوخی خوب شوخی ای ست که ما را در جا می ‌خنداند و بعد رهایمان می‌ کند یا شوخی ای که وا می داردمان در تنفس ها و سکوت‌ ها به سویش برگردیم و به مفهوم احتمالی نهفته اش یا نقطه ی شروع اش فکر کنیم. این که یک شوخی اصلا از کجا آغاز می شود...

وودی آلن در «دوباره بزن سم!»، یک شوخی ساده و معمولی و نه چندان خنده دار را آنقدر تکرار می کند که در یک موقعیت عجیب به طرزی باور نکردنی خنده دار جلوه می کند؛ «دیک» که در یک شرکت کار می کند و سخت به کارش وابسته است به هر جایی که می رود، به خانه ی یک دوست یا به یک رستوران، با دفترش تماس می گیرد و شماره ی تلفن موقت و فعلی اش را می گوید. این قضیه آنقدر تکرار می شود که در پایان فیلم وقتی «آلن» تصور می کند که او به جنگل های آمازون پرواز کرده، در تصور آلن، دیک شماره تماس اش در جنگل های آمازون را به او می گوید! این ممکن است تکرار یک شوخی باشد و ممکن است مشابه آن را در کارهای مُدیری و امثالهم دیده باشید و ممکن است به آنها خندیده باشید، اما آیا وقتی دوباره به آن ها بر می گردید و به شان فکر می کنید خنده تان می گیرد؟ این که دیگر موضوع «اجرا»ی کمدی است و به درون مایه و مفهوم ربطی ندارد. چرا نتیجه ی مشابه در جنس بُنجُلِ ایرانی به دست نمی آید؟

به قول «مُحسن آزرم»؛ سوال خوبی ست.

نظرات