نسل نو، نقد نو؛ : اگر فکر کنیم «درباره الی» از «ماجرا»ی آنتونیونی فیلم بهتری است یک گناه کبیره است؟ / شب و شوالیه تاریکی

سینمای ما - سیدآریا قریشی:

1) پس از نمایش درباره ی الی، بحث های زیادی در مورد شباهت این فیلم با ماجرا، اثر معروف آنتونیونی فقید درگرفته است و عده ی زیادی به مقایسه ی این دو فیلم پرداخته اند. بحث، بحث مقایسه ی دو فیلم نیست (بماند که به شخصه فیلم فرهادی را ترجیح می دهم!) اما در این میان رفتار عده ای که سعی می کنند به زور از درباره ی الی ایراد بگیرند جای تعجب دارد. نه این که درباره ی الی هیچ عیب و ایرادی نداشته باشد. ولی ایراد گرفتن بی خود و بی جهت هم جای فکر دارد. این دوستان غالباً از درباره ی الی ایراد نمی گیرند که عیب و ایرادهای آن را هویدا کنند. آن ها به فکر این هستند که ارزش فیلم ماجرا را بالاتر جلوه دهند. یعنی در بعضی از گفته ها و نوشته هایی که به بهانه ی درباره ی الی نوشته شده است، بیشتر به بررسی فیلم ماجرا پرداخته شده تا درباره ی الی! حالا سعی می کنم به بررسی رفتار دو دسته از این گونه افراد و مشکلی من با آن ها دارم بپردازم.

2) چند ماه قبل، یک شب هندزفری تلفن همراهم را در گوشم کرده و مشغول آهنگ گوش کردن بودم که یکی از دوستانم را دیدم. با دیدن من گفت: "چه گوش می کنی"؟ صادقانه گفتم: "ساسی مانکن"! به من پاسخ داد: "تعجب می کنم! سلیقه ی موسیقاییت با سلیقه ی سینماییت اصلاً قابل مقایسه نیست". و پس از لحظاتی مورد عنایت قرار دادن خواننده ی مذکور، از آن جا رفت! خب! این ها گروه اول هستند. کسانی که دیدگاهی کاملاً تک بعدی دارند و فکر می کنند کسی که مثلاً فیلم پدرخوانده را دوست دارند، نباید به موسیقی ساسی مانکن گوش دهد. چرا که در سطح پدرخوانده نیست یا موسیقی Cheap ی است یا... از نگاه این عزیزان، کسی که پدرخوانده یا آگراندیسمان نگاه می کند، فقط باید مثلاً سوزان سونتاگ و کافکا بخواند. سؤال این جاست که پس سلیقه و غریزه ی شخصی ما چه می شود؟ آیا وقتی از آهنگ های ساسی مانکن و این دست خواننده ها لذت می برم و در خلوتم به آن ها گوش می کنم (البته نه همیشه!)، باید آن را انکار کنم؟

3) اتفاقی که الآن ذکر می کنم، همین تازگی ها رخ داده است. چند روز قبل یکی از دوستانم لیست فیلم های مورد علاقه ام را که در پروفایلم در اینترنت قرار داده بودم خواند و بعد با لحنی بین شوخی و جدی از من انتقاد کرد که چرا نام فیلم شوالیه ی تاریکی را در این لیست قرار داده ام. و به من گفت: "زشت است که نام این فیلم را در کنار فهرست شیندلر و بعضی ها داغشو دوست دارن قرار داده ای". حالا به گروه دوم رسیده ایم. شاید این جمله در ظاهر شبیه آن چه رفیقم درباره ی آهنگی که گوش داده بودم گفت، باشد. اما یک تفاوت عمده بین این دو حرف وجود دارد. حرف دوست قبلی ام این بود که اصلاً چرا باید چنین آهنگی گوش کنم. ولی این دوستم می گوید که اگر می خواهی، شوالیه ی تاریکی را ببین. حتی اگر از آن خوشت آمد هم اشکالی ندارد. ولی نباید اعتبار این فیلم را در حد فهرست شیندلر و شاهکار وایلدر قرار دهی! این دوستان گویا شرایط خاصی برای ورود فیلم ها به لیست محبوب ترین هایشان قائلند که ظاهراً علاقه به آن فیلم ها و تأثیرگذاری آن ها در میان این شرایط قرار ندارد! و لابد چون شوالیه ی تاریکی یک فیلم تخیلی به همراه یک داستان هیجان انگیز و جذاب است، پس نباید وارد این لیست شود. حتی اگر به شدت ما را جذب هم بکند!
4) همه ی این حرف ها به نظرم نشان دهنده ی یک خطر مهم برای ماست. خطری که به نظر من بیش از هر جا در جامعه ای به چشم می خورد که مراحل گذر از سنت به مدرنیته را طی می کند و هنوز نمی تواند روی پای خود بایستد. در چنین جامعه ای است که مردم از همنوعانشان بت می سازند، اسطوره سازی می کنند و دیگر کار به جایی می رسد که هیچ کس جرأت نمی کند به آن ها حتی نگاه چپ بیندازد! بدیهی است این مسأله در مورد افرادی که خارج از آن جامعه قرار دارند، تأثیری نخواهد گذاشت. ولی امان از روزی که یک نفر در داخل آن جامعه بخواهد از ساختار اسطوره گونه ی ایجاد شده انتقاد کند یا ذره ای خلاقیت به خرج دهد. احتمال موفقیت او خیلی کم خواهد بود. به همین دلیل است که همیشه و در همه ی جوامع مرحله ی گذار به سمت مدرنیته بسیار طولانی و طاقت فرسا است.

5) حالا برمی گردم سر بحث اولمان. این مشکل در مورد سینما هم متأسفانه در کشورمان ایجاد شده است. در دوره ای، عده ای از سینماگران و نقدنویسان، برخی از کارگردانان (از جمله بعضی از کارگردانان هنری اروپا) را تا حدی مورد ستایش قرار دادند که نه تنها این کارگردانان برای آن ها اسطوره شدند، بلکه یک نسل (و حتی بیشتر) این قامت اسطوره گونه را در ذهن شان ثبت کردند. بنابراین به نظر می رسد از دید این دوستان، حتی امروز هم همان ساختاری که امثال فلینی و برگمان ایجاد کردند، نهایت سینما به شمار می آید. این عزیزان، امثال کوئنتین تارانتینو، رابرت رودریگوئز، برادران کوئن، هال هارتلی، کریستوفر نولان و... را به دیده ی تحقیر می نگرند. چرا؟ چون آن ها را درک نمی کنند و احساس می کنند مشکل از کارگردانان است و نه از آن ها. چرا؟ چون این کارگردانان ساختارها را تغییر دادند و شیوه ای نوین برای بیان حرف هایشان به وجود آوردند. بنابراین گرچه بسیاری از مفاهیمی که این کارگردان ها (و بسیاری از کارگردان های دیگر) به دنبال انتقال آنند، مشابهت زیادی با آن چیزی دارد که هنری سازان اروپا از اواسط دهه 50 تا دهه 70 به دنبال آن بودند، اما شیوه ی انتقال مفاهیم است که تغییر کرده است. نمی خواهم به سینمای آن دوره توهین کنم. بسیاری از فیلم های آن ده بیست سال را بسیار می پسندم. ازنفس افتاده ی گدار هنوز ساختارشکن و جسورانه به نظر می رسد، توت فرنگی های وحشی برگمان کنکاشی عمیق در درون آدمی است و آگراندیسمان آنتونیونی مفهومی فوق العاده تأمل برانگیز از تنهایی به انسان ارائه می کند. همه ی این ها را قبول دارم و به هیچ وجه آن را انکار نمی کنم. اما این که چشم بسته آن ها را منزه از هر عیب و نقصی بدانیم و بگوییم سینمای آن دوره بی چون و چرا و بی برو برگرد بهتر از سینمای امروز است، نه! به نظر من کاملاً اشتباه است.

6) به نظرمن درباره ی الی فیلم بهتری از ماجرا است. کاملاً بدیهی است که این نظر شخصی من است و هر کس که مخالف حرف من بیندیشد، قطعاً نظرش به طور کامل قابل احترام است. اما می خواهم این حرف را تعمیم دهم. نه تنها درباره ی الی را فیلم بهتری از ماجرا می دانم، بلکه سینمای امروز هم به عقیده ی من برتر از سینمای کلاسیک است. شاید از لحاظ تعدد مضمون و ایده دچار مشکل شده و افت کرده باشد، ولی علاوه بر مسائل فنی، از نظر نحوه ی پرداخت به مضمون و اثرگذاری روی بیننده هم پیشرفت قابل ملاحظه ای کرده است. ماجرا فیلم بسیار قابل احترامی است. به خصوص وقتی آن را از دریچه ی "تاریخ سینما" بنگریم. چرا که آغاز یک زبان جدید و شروع پیشرفت قابل ملاحظه ای برای سینما بود. چیزی که داوران جشنواره ی کن آن را دریافتند و به همین دلیل جایزه ی ویژه ی هیئت داوران را به این فیلم اعطا کردند (و نه جایزه ی بهترین فیلم و بهترین کارگردانی را). اما باید توجه کنیم زبانی که آنتونیونی از این فیلم به بعد، با آن به فیلم ساختن پرداخت، در این فیلم هنوز عیب و نقص دارد. وقتی این زبان کامل تر و پخته تر شد، منجر به ساخت شاهکارهایی چون آگراندیسمان و حرفه:خبرنگار شد. فیلم هایی که هردو به نظرم فوق العاده زیبا (و البته نه بی نقص) هستند. در طول تماشای ماجرا و پس از پایان آن به این فکر می کردم که آنتونیونی آن قدر سعی کرده با نمایش دریای خروشان و صخره های سرد و آسمان گرفته و نشان دادن بی احساسی شخصیت های فیلم به همدیگر (که البته گاهی با بازی مکانیکی، یکنواخت و حتی زجر آور بازیگران همراه می شد)، از بین رفتن احساس و ایجاد بی تفاوتی انسان مدرن نسبت به حوادث اطرافش (حتی مرگ نزدیک ترین یارش) را به تماشاگر القا کند که دچار افراط می شود. او کارش را به خوبی انجام می دهد. چون من به عنوان تماشاگر احساس کردم این بی تفاوتی و پوچی شخصیت های فیلم به من هم منتقل شده است.اما زیاده روی آن جایی بود که من حتی نسبت به سرنوشت ساندرو و کلودیا هم احساس بی تفاوتی می کردم. این بزرگ ترین آفت برای یک فیلم سینمایی است. دیگر هیچ حسی نسبت به این افراد نداشتم و احساس می کردم سرنوشت هیچ کدام از آن ها برای من مهم نیست. بنابراین مهم ترین انگیزه ام برای دیدن فیلم از بین رفت. وقتی تماشاگر هیچ احساسی نسبت به کاراکترهای فیلم نداشته باشد، با چه حس و حالی می خواهد فیلم را دنبال کند؟ علت این که تماشاگران جشنواره ی کن سال 1960، هنگام جایزه گرفتن آنتونیونی این فیلم را هو کردند، شاید همین بود. به هر حال، این افراط در فیلم های بعدی آنتونیونی کمتر شد تا این که در آگراندیسمان به تعادلی باورنکردنی رسید.

7) اما یک نکته ی دیگر این جاست که آنتونیونی 50 سال قبل دست روی نکته ی درست گذاشته بود.مشکلات بشری که او در فیلم هایش مطرح می کرد، هنوز هم از معضلات مهم انسان به شمار می آیند. همین باعث می شود فیلم های او هنوز هم چندان کهنه نباشد (در مورد بعضی از فیلم هایش حتی می توان این لفظ چندان را هم برداشت). اما امروزه شیوه ی نمایش این پوچی و تنهایی بشر تغییر کرده است. شاید مقایسه ی شوالیه ی تاریکی با فیلم های آنتونیونی باعث خشم عشاق سینه چاک سینمای هنری و کلاسیک شود. اما می خواهم این را بگویم که این دو فیلم در بطن خود یک مسأله را بررسی می کنند. (وارد جزئیات نمی شوم که خود مقاله ای جدا می طلبد). بحث من فقط سر کلیات است. آن چه در فیلم های آنتونیونی و شوالیه ی تاریکی مشترک است، نمایش ناامیدی، تنهایی و پوچی انسان مدرن است. اما اگر در فیلم های آنتونیونی، همه چیز در خدمت نمایش این تنهایی و سرگشتگی است (محیط گرفته، عدم حضور موسیقی، خلوت بودن محیط، نورپردازی با عمق کم، فضا و داستانی بی هیجان و تعلیق و...)، در شوالیه ی تاریکی و امثال آن، تنهایی شخصیت در تقابل با محیط اطرافش قرار می گیرد. موسیقی هیجان انگیز و پرحجم، داستان پر و پیمان و پرتعلیق، نورپردازی شدید و پر از رنگ های تند و... همگی در مقابل ضمیر شخصیت های اصلی قرار می گیرند و به برجسته شدن پوچی و بی کسی آن ها می انجامند. این گونه می توان تناقضات جامعه ی نوین بشری را هم پررنگ کرد. کاری که آنتونیونی نخواست یا نتوانست (چه فرقی می کند؟!) انجامش دهد. به هر حال من (با عرض معذرت!) حالت دوم را بیشتر می پسندم. شاید اقداماتی که در مورد فیلم شوالیه ی تاریکی ذکر کردم، باعث شود این فیلم سطحی تر از فیلم های آنتونیونی به نظر برسد، ولی تأثیری که تنهایی زوج اصلی فیلم شوالیه ی تاریکی می گذارد، از تأثیری که مثلاً تنهایی زوج فیلم شب می گذارد، بیشتر است.

8) من نمی خواهم بگویم سینمای نوین از سینمای کلاسیک بهتر است. این یک نظر شخصی است و باید توجه داشته باشیم اگر آن سینما وجود نداشت، امروزه سینما به این جا نمی رسید. خیلی از فیلم های آن دوره نسبت به زمان خود پیشرو هستند و بسیار قابل احترام. ولی این که سعی کنیم با کوبیدن سینمای امروز، نشان دهیم که سینمای کلاسیک از سینمای امروز بهتر است، کاری عبث به نظر می رسد. باید اسطوره سازی چشم بسته را کنار بگذاریم. همه این حرف را زیاد شنیده ایم که این روزها سینما افت کرده و رو به زوال است و... ولی خوب خاطرم هست وقتی یک نشریه از منتقدان و همکاران سینماییش درخواست کرد 10 فیلم برتر هزاره ی جدید میلادی را از دید خودشان انتخاب کنند، بسیاری از آن ها در پاسخ با تعجب اظهار داشتند برخلاف انتظار، فیلم های خوب بسیار زیادی در سال های اخیر ساخته شده، به طوری که انتخاب فقط ده تا از بین آن ها کار بسیار مشکلی است. اگر ما بتوانیم نگاهی بی طرفانه و به دور از غرض ورزی به سینمای امروز داشته باشیم، بی شک عجائب زیادی در آن خواهیم یافت و نکته ها از آن خواهیم آموخت. این جمله ی معروف را فراموش نکنید: "هیچ چیز عوض نمی شود. شما دیدگاهتان را عوض کنید".

دانلود

نظرات